هەواڵ

حوکمڕانییە کوردییەکە لەناو دەچێت؟

کەم رۆژ هەیە میدیا و ناوەندە جیهانییەکان، زەنگی مەترسی لەناوچوونی قەوارەی هەرێم و دەسەڵاتە خۆبەڕێوەبەرێیە 32 ساڵەکەی لێنەدەن، بەڵام هێشتا سەرکردەکانی هەردوو حزبی دەسەڵاتدار(پارتی و یەکێتی) بێباکن بەرامبەر ئاگادارکردنەوە گەورەکان.

گەندەڵی و خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات و کۆکردنەوەی گەورەی سەروەت و سامانی گشتی لەسەر حسابی میللەت و بەکارهێنانی هێزی چەکدار بۆ پاراستی خۆیان، لەزەقترین ئەو هۆکارانەن کە پایەکانی هەرێمەکەی بەتەواوی درز پێبردوە و دووریش نییە پایەکانی بەتەواوی بڕوخێنێت.

گۆڤاری‌ فۆرین پۆلیسی‌ ئه‌مریكی‌ له‌ راپۆرتێكدا كه‌ رۆژی‌ هه‌ینی‌ 25ی‌ ئابی‌ 2023 بڵاویكردووه‌ته‌وه‌، رایگه‌یاند كه‌ سه‌ره‌ڕای‌ سه‌ردانه‌كه‌ی‌ هاكان فیدان وه‌زیری‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ توركیا بۆ به‌غدا و راگه‌یاندنی‌ نزیكبوونه‌وه‌ی‌ سه‌ردانێكی‌ مێژوویی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌رۆكی‌ توركیا بۆ به‌غدا، ناكۆكییه‌كانی‌ نێوان هه‌ردوو وڵات سه‌باره‌ت به‌ پرۆسه‌ی‌ هه‌نارده‌كردنی‌ نه‌وت له‌ڕێی‌ به‌نده‌ری‌ جه‌یهانه‌وه‌ به‌رده‌وامه‌.

فۆرین پۆلیسی‌ ده‌ڵێت: "راگرتنی‌ هه‌نارده‌كردنی‌ نه‌وت ماوه‌ی‌ 5 مانگه‌ به‌رده‌وامه‌ و كاریگه‌ری‌ گه‌وره‌ی‌ له‌سه‌ر بازاڕی‌ نه‌وتی‌ جیهانی‌ دروست كردووه‌، به‌جۆرێك راگرتنه‌كه‌ بووه‌ته‌هۆی‌ ئه‌وه‌ی‌ بازاڕی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌ نزیكه‌ی‌ سه‌دا 0.5ی‌ كۆی‌ هه‌نارده‌ نه‌وتییه‌كانی‌ له‌ده‌ست بدات كه‌ نزیكه‌ی‌ سه‌دا 10ی‌ هه‌نارده‌ی‌ نه‌وتی‌ عێراق ده‌كات، ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ‌ تێپه‌ڕبوونی‌ كاتدا كاریگه‌ری‌ مه‌ترسیدار له‌سه‌ر بازاڕی‌ نه‌وت و نرخه‌كانی‌ دروست ده‌كات".

ئاماژه‌شی‌ به‌وه‌داوه‌ كه‌ "سه‌ره‌ڕای‌ به‌رده‌وامی‌ وتووێژه‌كانی‌ نێوان هه‌ردوو وڵات، به‌ڵام وه‌زیری‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ توركیا ئاماده‌نه‌بوو دان به‌ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی‌ هه‌نارده‌ی‌ نه‌وت له‌ڕێی‌ بۆری‌ و به‌نده‌ری‌ جه‌یهانه‌وه‌ بنێت و نه‌وتی‌ عێراقیش له‌ گه‌نجینه‌كانی‌ به‌نده‌ره‌كه‌ به‌ راگیراوی‌ ماوه‌ته‌وه‌".

فۆرین پۆلیسی‌ ئه‌وه‌شی‌ خسته‌ڕوو كه‌ "تا ئه‌م ساته‌ هیچ ئاماژه‌یه‌ك نییه‌ كه‌ توركیا به‌نیاز بێت دووباره‌ هه‌نارده‌كردنی‌ نه‌وتی‌ عێراقی‌ له‌ڕێی‌ به‌نده‌ره‌كه‌یه‌وه‌ ده‌ست پێبكاته‌وه‌".

به‌گوێره‌ی‌ گۆڤاره‌كه‌، "به‌رده‌وامبوونی‌ راگرتنی‌ هه‌نارده‌كردنی‌ نه‌وت له‌لایه‌ن توركیاوه‌ ده‌بێته‌هۆی‌ له‌ناوچوونی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان به‌ ته‌واوی‌".

روونیشیكرده‌وه‌ كه‌ "حكومه‌تی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان چه‌ند ساڵێكه‌ به‌ده‌ست كێشه‌ی‌ ئابوورییه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت و ورده‌ورده‌ توانای‌ دابه‌شكردنی‌ مووچه‌ی‌ فه‌رمانبه‌رانی‌ له‌ده‌ست ده‌دات و به‌هۆی‌ هه‌ڵوێسته‌كانی‌ توركیاوه‌ كاریگه‌رییه‌كه‌ی‌ زیاتر بووه‌".

راشیگه‌یاندووه‌ كه‌ "به‌رده‌وامبوونی‌ خراپی‌ دۆخی‌ ئابووری‌ هه‌رێم و قه‌یرانی‌ راگرتنی‌ نه‌وته‌كه‌ی‌ له‌لایه‌ن توركیا له‌ كۆتاییدا ده‌بێته‌ هۆی‌ رووخانی‌ حكومه‌تی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان كه‌ له‌پێناو مانه‌وه‌یدا پشت به‌ داهاتی‌ نه‌وت ده‌به‌ستێت، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌هۆی‌ هه‌ڵایسانی‌ شه‌ڕی‌ ناوخۆیی له‌نێوان هه‌ردوو حزبی‌ كوردی‌ سه‌ره‌كی‌ (پارتی‌ و یه‌كێتی‌)".

فۆرین پۆلیسی‌ هۆشداریشی‌ داوه‌ له‌وه‌ی‌ "رێكخراوی‌ تیرۆریستی‌ داعش ره‌نگه‌ ئه‌و شه‌ڕه‌ بقۆزێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‌ جارێكی‌ تر له‌ ناوچه‌كه‌دا ده‌ربكه‌وێته‌وه‌".

زانست

زیلاندیا...هەشتەمین کیشوەری کە لە ئاوەکاندا نوقم بوو

تەنها شتێک کە لەم پارچە ژێرئاوکەوتووە لە سەرووی ڕووی زەریاکەدا دەردەکەوێت، نیوزلەندا و دوورگەکانی دەوروبەریەتی، بەڵام خودی زیلاندیا لە مێژە وەک نهێنی ماوەتەوە.

کاتێک ٨٣ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر کیشوەری سەروو کۆنی گۆندوانا لەیەک جیا بووەوە، بەشێکی زۆری لە ژێر شەپۆلەکاندا نوقم بوو کاتێک دوور دەکەوتەوە، بەپێی هەندێک لە زانایانی جیۆلۆجی، ئەم پارچە ژێرئاوکەوتووە کە پێی دەوترێت زیلاندیا - دەتوانرێت بە کیشوەری هەشتەمی زەوی هەژمار بکرێت.

ئێستا تەنها ئەوەی لە سەرووی ڕووی زەریاکەدا دەرکەوتووە، نیوزلەندا و دوورگەکانی دەوروبەریەتی، بەڵام خودی زیلاندیا لە مێژە وەک نهێنی ماوەتەوە نزیکەی 94%ی کیشوەری 4.9 ملیۆن کیلۆمەتری چوارگۆشە لە ژێر ئاودایە، ئەمەش وردەکارییەکانی بەشی باکووری بارستەی زەوی.
لەم دواییانەدا بە بەکارهێنانی داتای جیۆکیمیایی و ئایزۆتۆپی لە نمونەی بەردی تازە هەڵکەندراو و هەروەها خوێندنەوەی بومەلەرزەزانی، جیۆلۆجیستێکی جیۆلۆجی نیوزلەندا ئەندی تولۆک و هاوکارەکانی نەخشەیەکی پێداچوونەوەیان بۆ ئەو ناوچەیە دروستکرد بۆ لێکۆڵینەوە لە چۆنیەتی دەرکەوتنی کیشوەرەکە.

وەک لە ڕاپۆرتێکدا کە لە ماڵپەڕی ئاگاداری زانستدا بڵاوکراوەتەوە، ئاماژەی بەوە کردووە، نمونەی بەردەکان کە هەندێکیان تەمەنیان وەک دایناسۆرەکانە، لە شوێنەکانی کونکردنی گەڕان و ژمارەیەک لوتکەی بەرکەوتوو لە باشووری زیلاند، وەک دوورگەکانی چاتام و ئەنتیپۆدس وەرگیراون.

شیکاری پێکهاتەی کیمیایی، لەگەڵ بەڵگە جیۆلۆجیەکانی تر، لێکچوونەکانی لە نەخشەکانی لەگەڵ جیۆلۆجیای ڕۆژئاوای ئەنتارکتیکا ئاشکرا کرد، ئەمەش پێشنیاری ژێرئاوکەوتنی پەراوێزی زیلاندیا دەکات تا ٢٥٠ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، بەسەر ئەو شوێنەی کە ئێستا فەلاتی کامپبێل لە کەنارەکانی ڕۆژئاوای نیوزلەندا . ژێرئاوکەوتن کاتێک ڕوودەدات کە دوو لێواری توێکڵی زەوی پاڵ بە یەکەوە بنێن، لێوارێک پاڵدەنێتە خوارەوە بۆ ناو پۆششی زەوی.
تولۆچ و تیمەکەی لە توێژینەوەکەیاندا کە لە گۆڤاری Tectonics لە 12ی ئەیلولدا بڵاوکرایەوە، ڕوونیکردەوە "هەردوو وڵاتی زیلاندیا و ئەنتارکتیکا لە ناوخۆدا شێواوییەکی زۆریان هەیە" چەند ساڵێک بەر لە ئێستا.

پاشان لە قۆناغی کۆتایی کریتاسی نزیکەی ٧٩ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، زیلاندیا و ڕۆژئاوای ئەنتارکتیکا دڕا و زەریای هێمنیان پێکهێنا ئەوەی بۆ ماوەیەکی زۆر جیۆلۆجی سەرسام کردووە ئەوەیە کە چۆن توێکڵی زیلاندیا توانیویەتی ئەوەندە تەنک بێت پێش ئەوەی بشکێت تەنکییەکی هاوشێوە لە ئەنتارکتیکای ڕۆژئاواشدا دەردەکەوێت.

تولۆک و هاوکارەکانی بەڵگەیان دۆزیەوە کە ئاراستەی فراوانبوونەکە لە نێوان ٨٠ بۆ ١٠٠ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر بە ڕێژەی ٦٥ پلە جیاواز بووە، ئەوان پێیان وایە ڕەنگە ئەمە ڕێگەی بە تەنکبوونەوەی بەربڵاوی توێکڵی کیشوەری داوە، ئەم ئەنجامانە پێکەوە بناغەیەکی تۆکمە بۆ شیکارییەکی وردتر بۆ ئەم فراوانییە سەیرەی زەوی دروست دەکەن.