دکتۆر محەمەد عەتا
هەندوس ڕەحال، ڕاوێژکاری باڵا لە پزیشکی ئەکادیمی گشتیی منداڵان لە نەخۆشخانەی سیدرا
لە قەتە، دەڵێت ئەو کاتەی منداڵان لەسەر شاشە بەسەری دەبەن دەبێتە
هۆی دروستبوونی کاریگەری لەسەر گەشەکردنی مێشکی.
دەشڵێت، بەسەربردنی
ماوەیەکی زۆر لەبەردەم شاشەدا کاریگەری لەسەر تواناکانی خوێندنەوە و نووسین هەیە،
وەکو خەیاڵ، کۆنترۆڵکردنی دەروونی، و خۆڕێکخستن، ئەمەش دەبێتە هۆی خاوبوونەوەی خێرایی
مەعریفی، ئەمەش دەتوانێت کاریگەری لەسەر کارلێکی پەیوەندی لەگەڵ خێزان و مامۆستایان
هەبێت .
ڕەحال، کە بڕوانامەی
دەستەی پزیشکی منداڵانی ئەمریکی و دەستەی پسپۆڕی پزیشکی ئەمریکی هەیە، ڕوونی دەکاتەوە
کە منداڵان لە ژینگەی خۆیانەوە فێر دەبن، هەروەها بەشداریکردنیان لەگەڵ شاشە ڕێگە
بەو داهێنانە نادات.
ئاماژە بەوەش دەکات
کە ئەمە بەو مانایە نییە کە منداڵان لە کات بەسەربردن لە بەردەم شاشەکاندا بێبەش
بکەین، بەڵکو دەبێت مامەڵە لەگەڵ کێشەکەدا بکرێت و کۆنترۆڵ بکرێت و ستانداردەکان بۆ
ماوەی و کاتی بەکارهێنانی ئەو ئامێرانە لەلایەن منداڵەوە دابنرێت.
تیشکی مۆبایل چۆن
کاریگەری لەسەر چاوی منداڵەکە دەبێت؟
دکتۆر ڕەحال پێشنیاری
ئەوە دەکات کە منداڵانی خوار تەمەنی دوو ساڵ بەهیچ شێوەیەک ئەم ئامێرانە بەکارنەهێنن،
سەبارەت بە منداڵانی گەورەتر لەو ئامێرانە پێشنیار دەکرێت کاتی بەکارهێنانی مۆبایل
و ئامێرە ئەلیکترۆنیەکان لە ڕۆژێکدا لە کاتژمێرێک زیاتر نەبێت ،ئەو شاشانەی ئێمە
بە شێوەیەکی سەرەکی باسی دەکەین مۆبایل و تابلێتن، واتە ئەو جۆرە شاشەیانەی کە لە
نزیکەوە بەکاری دەهێنین، ئاماژەیە بۆ ئەوە کە لەم ساڵانەی دواییدا تێبینی ئەوە
کراوە کە ژمارەی حاڵەتەکانی کورتبینی لە منداڵاندا زیادی کردووە.
جگە لەوەش بەسەربردنی
کاتێکی زۆر لەبەردەم شاشەی دیجیتاڵیدا پەیوەندی بە نەخۆشی وشکبوونەوەی چاو و پەستانی
چاوی دیجیتاڵیشەوە هەیە و دەبێتە هۆی ئازاری سەر و مل.
توێژینەوەکان
ئاماژە بەوە دەکەن کە بەکارھێنانی بەردەوامی ئامێرە مۆبایلەکان بۆ بێدەنگکردن و سەرقاڵکردنی
منداڵانی بچووک ڕەنگە ببێتە ڕێگر لە فێربوونی ستراتیژییەکانی ڕێکخستنی سۆز بە تێپەڕبوونی
کات، بە گوتەی دکتۆر ڕەحال، و لەوانەیە ببێتە هۆی تێکچوونی دەروونی وەک وەسوەسە و
دڵەڕاوکێ و خەمۆکی.
ئامێرە زیرەکەکان
چ مەترسییەکی جەستەیی دروست دەکەن؟
زیاد لە پێویست
بەکارهێنانی مۆبایل لە شەواندا باوەو دەبێتە هۆی تێکچوونی خەو و ماندوێتی، هەروەها
پشتبەستن بە مۆبایل کاریگەری نەرێنی لەسەر شێوازی ژیان دەبێت، وەک خووی خواردن و پەیوەندی
کۆمەڵایەتی، دەبێتە هۆی زیادبوونی کێشی لەش.
هەروەها لێکۆڵینەوەکان
ئاماژەیان بە ئەگەری پەیوەندی نێوان پشتبەستن بە مۆبایل و قەڵەوی لە منداڵاندا
کردووە، ئەمە جگە لە زیادبوونی تووشبوون بە کێشە لە ماسولکە و ئێسک و چاو و زیادەڕەوی
لە مل و جومگەی دەست و پەنجە.
ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان
کاریگەرییان لەسەر منداڵان هەیە لە چەند لایەنێکدا، لەوانە دەروونی و سۆزداری و کۆمەڵایەتی
وەک:
دڵەڕاوکێ و فشاری
دەروونی.
دەمارگیری.
گۆشەگیری.
کێشە لە گەشەپێدانی
زماندا.
کێشی زیادە.
ئازاری مل و پشت.
نەبوونی تەرکیز.
توانای کارلێکی
منداڵ لاوازە چونکە زۆربەی کاتەکانی تەنها بە وەرگرتن بەسەر دەبات.
ئازار لە چاوەکاندا
بەهۆی سەیرکردنی ماوەیەکی زۆر لە مۆبایل بەتایبەتی لە تاریکیدا.
ئالوودەبوون و وەسوەسە
و ترس لە لەدەستدانی مۆبایل.
کەی منداڵ ڕێگەی
پێدەدرێت مۆبایل بەکاربهێنێت.
بەکارهێنان دەبێت
جیاوازی بکرێت، بۆ نموونە ڕەنگە بۆ مەبەستی لێکۆڵینەوە و فێربوون پشتی بە مۆبایل
ببەسترێت، جەخت لەوە دەکاتەوە کە خوێندن و خوێندنەوە لە کتێبی کاغەزی باشترە.
بەکارهێنانی مۆبایل
بۆ بەسەربردنی کاتە بەتاڵەکان و بەسەربردنی کاتژمێری زۆر بۆ گەڕان بەدوایدا مەترسی
لەسەر منداڵەکە دروست دەکات.
سەبارەت بە تەمەنی
گونجاوی منداڵ بۆ بەکارهێنانی ئەو مۆبایلە، هەندێک لە پزیشکی پسپۆڕ ئاماژە بەوە دەکەن
کە 12 بۆ 13 ساڵە، بەڵام زیادەڕۆیی نەکات لە بەکارهێنانی دەبێت سنووری کات دابنرێت کە لە دوو کاتژمێر زیاتر
نەبێت لە ڕۆژێکدا.
چەندین ڕێگە هەیە
کە دەتوانین کاتە بەتاڵەکانی منداڵ بە شێوەیەکی دروست و پڕبکەنەوە وەک:
خوێندنەوەی چیرۆک
و ڕۆمان.
بەشداریکردن لە یانە
وەرزشییەکان و مەشقکردن.
پەرەپێدانی بەهرەی
وێنەکێشان و نیگارکێشان، یان هەر بەهرەیەکی تر.
یاریکردن و هاوبەشکردن
لەگەڵ هاوتەمەنەکان.
کاتێک بۆ قسەکردن
لەگەڵیدا تەرخان بکە.
سەیرکردنی بەرنامە
و زنجیرە و فیلمی ئامانجدار.
چەند ئەرکێکی
سادە بۆ منداڵەکە دیاری بکە.
داخستنی ئاسمانی تورکیا بە روی فرۆکەخانەکانی سلێمانی و بۆردومانەکانی تورکیا و ئێران، بە شێوەیەکی کاریگەر وەبەرهێنانی بیانی لە سلێمانی کەمکردوەتەوە.
بۆردومان و گهمارۆى ئاسمانى گهشتهكانى فرۆكهخانهى سلێمانى لهلایهن توركیا لهلایهك و پهلامارى بنكه و بارهگاكانى هێزه ئۆپۆزسیۆنهكانى ئێرانیش لهلایهن كۆمارى ئیسلامى ئێرانهوه لهلایهكى دیكهوه بوونهته هۆكارێكى كاریگهر لهسهر كهمبوونهوهى قهبارهى وهبهرهێنانى راستهوخۆى بیانى له سنورى پارێزگاى سلێمانى
بەپێی ئەنجامەکانی راپرسییەکی توێژینەوەیەکی ناوەندی ڤیژن بۆ توێژینەوەی ستراتیژیله (%83) بهشداربووان بۆردومانى ههردوو وڵاتى دراوسێى ههرێم (توركیا و ئێران) لهگهڵ راگرتنى گهشته ئاسمانییهكانى فرۆكهخانهى سلێمانى لهلایهن توركیاوه، بههۆكارێكى زۆر كاریگهر لهسهر كهمبوونهوهى وهبهرهێنانى راستهوخۆى بیانى ههژماردهكهن، بهجۆرێك زیاتر له (%43)ى بهشداربوون به هۆكارێكى (زۆر زۆر) و له (40%)كهى دیكهشیان به هۆكارێكى كاریگهرى (زۆر)له قهڵهمى دهدهن
بەپێی ئەنجامەکانی توێژینەوەکەی ناوەندی ڤیژن، بۆردومان و گهمارۆى سهرفرۆكهخانهى سلێمانى هۆكارێكى دیكهى كاریگهره لهسهر كهمبوونهوهى وهبهرهێنانى راستهوخۆى بیانى لهو پارێزگایهدا، بهجۆرێك ئهگهر ئهم فاكتهره به ئهندازهى (1%) زیادبكات لهبهرامبهردا قهبارهى وهبهرهێنانى راستهوخۆى بیانى له پارێزگاى سلێمانى به ئهندازهى له (0.51%) كهمبوونهوه بهخۆیهوه دهبینێت.
لە توێژینەوەکەدا پێشنیاز کراوە بۆ بهكارهێنانى كهناڵه دیبلۆماتیهكان بۆ لابردنى گهمارۆى سهر فڕۆكهخانهى سلێمانى و كۆتایی هێنان به بۆردومانى ههریهك له توركیا و ئێران.
وهبهرهێنانى بیانی
وهبهرهێنانى بیانی بریتیه لهو وهبهرهێنانهى كه لایهنى وهبهرهێن له دهرهوهى سنورى ئهو وڵاتهیه كه وهبهرهێنانى تێدا ئهنجامدهدات و سهرمایهى(بیرى ، نهختینهیی) خۆى له وڵاتی خانهخوێدا بهگهڕدهخات،ئهمیش دابهش دهكرێت به دوو جۆرهوه كه (وهبهرهێنانى ناڕاستهوخۆى بیانى، وهبهرهێنانى راستهوخۆى بیانى)
وهبهرهێنانى ناڕاستهوخۆى بیانى: ئهو جۆرهیه له وهبهرهێنانى بیانى كه خۆى دهبینێتهوه له شێوهى قهرز و كڕینى پشك و قهواڵهكان بهبێ ئهوهى خودى وهبهرهێنى بیانى سهرۆكارى له بڕیارى كارگێڕى بكات و خۆى بخاته ناو كارهكانهوه،بهڵكو له چوارچێوهى مامهڵهكردن به كاغهزه داراییهكان وهبهرهێنانى دهكات.
وهبهرهێنانى راستهوخۆى بیانى: ئهوجۆرهیه له وهبهرهێنانى بیانى كه راستهوخۆ خودى وهبهرهێن بهشدارى له پرۆژه وهبهرهێنانهكان دهكات له وڵاتى میوانداردا، لهم روانگهیهشهوه كه ئهم تهوهره بابهتى سهرهكى توێژینهوهكهیه ههڵوهستهى زیاترى لهسهر دهكرێت.
لەم لینکەوە خوێنەری تەواوی توێژینەوەی رۆڵى وهبهرهێنانى راستهوخۆى بیانى له ههرێمى كوردستان لهنێوان ساڵانى (2006-2024) پارێزگاى سلێمانى وهك نمونهیهك