ژیان

کاریگەری ژاوەژاو و دەنگە دەنگ لەسەر مرۆڤ

د.لاڤە دارا علی- پسپۆری نەخۆشییە دەروونی یەکان
📌هەروەک لەسەرەتای سەدەی بیستەم براوەی خەڵاتی نوبڵ زانای بەکتریۆلۆجیست ڕۆبەرت کوخ پێشبینی یەکی بەناوبانگی کرد :
ڕۆژێک دەبێت مرۆڤ بەسەختی بجەنگێت دژ بە ژاوەژاو ودەنگەدەنگ هەروەک کۆلێراو تاعون.

توێژینەوە زانستی یەکان ئەوڕاستیەیان سەلماندووەکە بەرکەوتنی مرۆڤ بۆدەنگی بەرزو ژاوەژاو کە بە پیسبوونی ژینگە دەناسرێت وەک نیشتەجێ بوون لە شوێنێک نزیک فرۆکەخانە، شەمەندەفەر، جادەی قەرەباڵغ وترافیک....هتد، بەشێوەیەکی بەردەوام و بۆماوەیەکی دورودرێژ کاردەکاتە سەر باری دەرونی مرۆڤەکان و دەبێتە هۆی تێکچونی خشتەی خەو، خەمۆکی، جۆرەکانی دڵەڕاوکێ نەک تەنها نەخۆشی دەرونی بەڵکو ڕۆڵێکی گەورە دەبینن لە توشبوون بەنەخۆشی یەکانی دڵ بەهۆی چالاک کردنی میکانیزمی (هەڵهاتن- جەنگاندن) کەبەرپرسیارە لەهەست کردن بەسترێس و دەرکەوتنی زیانە جەستەیی یە درێژخایەنەکانی وەک بەرزبوونەوەی فشاری خوێن، دڵەکوتێ، بەرزبوونەوەی هۆرمۆنەکانی سترێس (ئەدرینالین، کۆرتیزۆن) کە دەرئەنجام بەرپرسن لەڕوودانی جەڵتەی دڵ یان جەڵتەی مێشک، ئەمە بێجگە لەکێشەکانی بیستن و نەخۆشی یەکانی.
بەهەمان شێوەی گەورەکان منداڵ و هەرزەکاران بێبەش نین لەزیانەکان، پەیوەندی یەکی بەهێز دۆزراوەتەوە لەگەڵ نەخۆشی کەمی هۆشپێدان و فرەجوڵەیی لەمنداڵان وهەرزەکاران. بەپێی مەزندەکانی ڕێکخراوی تەندرووستی جیهانی لەئەوروپا بەرکەوتنی خەڵکی بەتەنها بۆ دەنگی ژاوەژاوی ترافیک ساڵانە دەبێتە هۆی لەدەستدانی تەندروستی ١.٥ ملیۆن کەس، ئەم ڕاستیانە نهێنی تەمەن درێژی باپیرانمان و ئەوکەسانە دەردەخات کەلەلادێ و سروشتدا دەژین و دوورن لە قەرەباڵغی و ژاوەژاو، پاش ڕوون کردنەوەی زیانەکان پێویستە دەنگە دەنگ و ژاوەژاو بەهەند وەربگیرێت و بزانین چۆن خۆمانی لێ دەپارێزین.

هەواڵ

سوریا دوای ئەسەد ؛دەرفەت و بنیاتنانەوەی نەتەوەیەک

سوریا دوای ئەسەد ؛دەرفەت و بنیاتنانەوەی نەتەوەیەک

نەجیبە مەحمود

ڕۆڵی کورد لە شۆڕشی گەلانی سوریادا گرنگییەکی تایبەتی هەیە و دەتوانرێت ئاماژە بە چەند لایەنێکی سەرەکی بکرێت:

لەوانە :_ 1. ڕۆڵی سەربازی، کورد بەتایبەت هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) و یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە) ڕۆڵێکی سەرەکییان لە شەڕی داعش و گروپە توندڕەوەکانی تردا بینی. ئەم هێزانە توانیان ناوچەیەکی فراوان لە دەستی داعش ڕزگار بکەن و وەک هێزێکی سەرەکی لە شەڕی دژ بە تیرۆر ناسێنران.

2 دوای دەستپێکردنی شەڕی ناوخۆ، کورد توانی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی بەڕێوەببات و سەربازییەکی ئۆتۆنۆم بە ناوی (ڕۆژاڤا) پێکبهێنێت. ئەم سیستەمە بە جۆرێک هەوڵیدا نەخشە دیموکراسی و فرە کولتوورییەکان لە کۆمەڵگەی ناوخۆییدا جێبەجێ بکات.

3. کورد وەک گرووپێکی نەتەوەیی خاوەن مێژوو و کولتووری تایبەت بە خۆیان، بەشدارییان لە فرەچەشنی نەتەوەیی و ئایینی وڵاتەکەدا کردووە. ئەوان بەدوای مافەکانیاندا دەگەڕان و ناسنامەی کولتووری خۆیان بپارێزن، لە هەمان کاتدا گرنگییان بە پێکەوەژیانی ئاشتیانە لەگەڵ نەتەوە و ئایینەکانی دیکەی سوریادا دەدا.

4. کورد ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە دانوستانە سیاسییەکان سەبارەت بە داهاتووی رۆژئاوا و سوریا. ئەوان داوای دانپێدانان بە مافەکانیان و ئۆتۆنۆمییان لە چوارچێوەی سوریایەکی دیموکراسیدا کرد. 5. لەگەڵ بوونی تەحەددیات و گرژیەکان، لە هەمان کاتدا ڕۆڵی کورد لە شۆڕشدا ، بەتایبەتی لە پێوەندی لەگەڵ حکومەتی ناوەندی سوریا و هەروەها لەگەڵ تورکیا کە نیگەران بوو لە کاریگەرییەکانی کوردەکان لەسەر سنوورەکانی. بە گشتی کورد وەک یاریزانێکی سەرەکی لە شۆڕشی رۆژئاوا و گەلانی سوریا لە گۆڕەپانی سەربازی و سیاسی و کۆمەڵایەتیدا دەرکەوت و ڕۆڵی ئەوان کاریگەرییەکی زۆری لەسەر پرۆسەی گەشەسەندنی ئەم وڵاتە هەبوو. هەروەها لە ئێستادا لە دوای ڕووخانی حکومەتی بەشار ئەسەد لە سوریا گۆڕانکارییەکی گەورە دەبێت کە دەتوانێت لێکەوتەی زۆری بۆ داهاتووی ئەم وڵاتە و ناوچەکە هەبێت.

لە دۆخێکی وادا ئەو هەنگاوانەی کە دەتوانرێت ئەنجام بدرێن وەک - دامەزراندنی حکومەتی ئینتقالی، دوای ڕووخانی حکومەت پێویستە حکومەتێکی ڕاگوزەر دابمەزرێنرێت کە نوێنەری سەرجەم نەتەوە لەخۆ بگرێت. پێویستە ئەم حکومەتە بتوانێت وەڵامی پێداویستییەکانی خەڵک بداتەوە و هاوکار بێت لە بەرقەرارکردنی ئاسایش و سەقامگیری. -دابینکردنی ئاسایش و ڕێگریکردن لە ئاژاوەگێڕی و تاڵانی موڵکی گشتی،کە یەکێک لە ئەرکە سەرەکییەکانی دوای ڕووخانی ڕژێم ئەگەری ئاژاوەگێڕی و توندوتیژی ناوخۆیی هەیە ، پێویستە ڕێوشوێن بگیرێتەبەر بۆ دڵنیابوون لە ئاسایشی ناوچە جیاوازەکان و هێزی ئەمنی نوێ پێکبهێنرێت بە ئامانجی پاراستنی هاوڵاتیان. - ئەنجامدانی دیالۆگی نیشتمانی لە نێوان گروپە جیاوازەکانی کۆمەڵگەی سوریا بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتنی سیاسی و کۆمەڵایەتی پێویستە.

ئەم دیالۆگانە دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ بەهێزکردنی پێکەوەژیانی ئاشتیانە و ڕێگریکردن لە گرژییە نەتەوەیی و ئایینییەکان. - دوای چەندین ساڵ لە شەڕ و وێرانکاری، پێویستی بە بەرنامەی بەرفراوانی ئاوەدانکردنەوە و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری و خزمەتگوزارییە گشتییەکان و ئابووری هەیە. پشتیوانی نێودەوڵەتی لەم بوارەدا دەتوانێت زۆر کاریگەر بێت. - پێویستە گرنگی تایبەت بە مافی مرۆڤ و دادپەروەری ئینتقالی بدرێت.

ئەمەش لێکۆڵینەوە لە تاوانەکانی جەنگ و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە کاتی جەنگ و هەوڵدان بۆ چەسپاندنی مافی قوربانییەکان دەگرێتەوە -بەهێزکردن و پاڵپشتیکردنی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و گروپە کۆمەڵایەتییە کاراکان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دروستکردنی کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی و بەشدار. - لەدوای ڕووخانی حکومەت پێویستی بە ڕاکێشانی هاوکاری نێودەوڵەتی هەیە بۆ ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدانی وڵات. ئەم یارمەتییانە دەتوانن یارمەتی دارایی و مرۆیی و تەکنیکی لەخۆ بگرن.

لە کۆتاییدا، هەر کارێک لە دوای ڕووخانی حکومەت، دەبێت وەڵامی خواست و پێداویستییەکانی گەلی سوریا بداتەوە و هاوکار بێت لە بەرقەرارکردنی ئاشتی و سەقامگیری هەمیشەیی لەو وڵاتەدا.