ژیان

تاڵیی و شیرینییەکانی سێڵفی

رەنگە ئێستا تۆ خاوەنی دەیان و سەدان وێنەی سێڵفی بێت، لەوانەیە بەلای خۆتەوە، جوانترین و باشترین وێنەکانت ئەوانەبن کە بە سێڵفی گرتووتن. بەڵام ئایا چی دەزانی سەبارەت بە وێنەی سێڵفی و لێکەوتەکانی؟
مرۆڤ هەمیشە حەزی بەوەیە وێنەیەکی خۆی و شوێن و کارەکەی بدات بەکەسانی بەرامبەری. بێگومان حەزەکەیش بۆ ئەوەیە وێنەکە وای نیشان بدات کە من هەم سەرکەوتووم هەم ئاسوودەم. 

 رەنگە لەم سەردەمەدا هیچ رێگەیەک بە قەدەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان ئاسان نەبێ بۆ گەیاندنی ئەم وێنەیە بێگومان سێڵفی سەرتۆپی هەموویانە.
ئەمە یاسایەکی نەگۆڕە، هەر شتێ چاکەی هەبێ، لە بەرامبەردا کاندیدە بۆ ئەوەی خراپەیشی هەبێ. بۆیە گوێ لەم بابەتە بگرە تا سەبارەت بە یەکێک لە نەریت و کردەوەکانی رۆژانەی خۆت و دەوروبەرەکەت بزانی ئەویش وێنەی سێڵفییە.

خەون و خولیای وێنەی سێڵفی، لەوانەیە لەگەڵ یەکەم دروستبوونی کامێرادا لە دایکبووبێ، بەڵام تا سەردەمی گەشەکردنی مۆبایلی زیرەک، مرۆڤ نەیتوانی بەم خەون و خولیایە بگات وەکو ئێستا گەیشتووە.
بۆ یەکەمجار وشەی سێڵفی بۆ وێنەگرتن ساڵی ٢٠٠٢ لەلایەن پیاوێکی ئوسترالی بەناوی نیوتن هۆپ بەکارهات،ئەویش کاتێک وێنەیەکی خۆی لە ئینتەرنێت دابەزاندبوو، لەژێریدا نووسیبووی: لۆمەم مەکەن ئەگەر کواڵێتی وێنەکە جوان دەرنەچووە چونکە وێنەکەم بە سێڵفی گرتووە!
ئەو وشەیە بووە جێی بایەخی زمانناسانی ئینگلیزی، ئەوەبوو ساڵی ٢٠١٣ (فەرهەنگی وشەنامەی ئۆکسفۆرد) سێڵفی وەکو دەستەواژەی ساڵتۆمارکرد و بەمجۆرە پێناسەی کرد و خستیە ریزی دەستەواژە تازەکانەوە: بە وێنەیەک دەوترێ کە کەسێک لەڕێی مۆبایلە زیرەکەکەیەوە وێنەی خۆی دەگرێ و لە تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان بڵاوی دەکاتەوە.
 وێنەی سێڵفی ئێستا یەکێکە لە دیاردە هەرە باوەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، بەڵام ئەم دیاردەیە بۆ دەروونناسان و کۆمەڵناسان بووەتە جێی باس و توێژینەوە. چونکە بەشێک لە کۆمەڵناسانی رۆژئاوایی ئەم دیاردە تازەیە دەبەستنەوە بە بۆچوونە زانستییەکانی دەروونناسان و کۆمەڵناسانی سەدەی پێشووەوە.
شارەزایانی هەڵسوکەوتە کۆمەڵایەتییەکان دەڵێن: هەموو سەردەمێک نەخۆشییەکی کۆمەڵایەتی تایبەت بەخۆی هەیە. بۆیە لای هەندێکیان سێڵفیگرتن دەچێتە چوارچێوەی نەخۆشییە کۆمەڵایەتییەکانەوە لەوانە: زیادەڕۆیی لە خۆپەرستیی و کەمبوونەوەی متمانەی گشتیی!

 زیانەکانی سێڵفی:
گۆرانیبێژی میللی کورد (ئارام شەیدا) لە گۆرانییەکدا دەڵێ:
لە سناپ دەڵێی خۆریت
کەچی خۆت رەش و بۆریت!

ئەم کۆپلەیە ئەگەرچی رەهەندێکی گاڵتەوگەپی هەیە زیاتر، بەڵام ئاماژەیەکی روونە بەوەی کە وێنەی سێڵفی توانایەکی زۆری هەیە لە فریودانی بەرامبەردا.

کۆمەڵناسان ئەم بەشەی سێڵفیگرتنیان ناوناوە گۆڕی متمانە، واتە متمانە زۆر کەم دەکاتەوە لە پەیوەندییە راستەوخۆکانی کۆمەڵدا.  لە وێنەی سێڵفیدا کات و شوێن بۆ وێنەگرتن دەکەوێتە دەست کەسەکە خۆیەوە.
 لە کاتی گرتنی وێنەی سێڵفیدا، توانای بڕینی دیمەنەکان و بچووککردنەوەی شتە خراپ و دزێوەکان لە هەمووکاتێک زیاترە.   

 لە سێڵفیدا، بەشە تێکچوو یان ناڕێکەکانی روخسار و لەشولار بە ئاسانی دەشاردرێتەوە. ئەمەش وادەکات کەسی بەرامبەر هەست بەو ناڕێکییە نەکات.

 بۆیە کاتێک یەکتر دەبینن و راستەوخۆ بەرامبەر یەکتر دەوەستن، دەبینن کەسانی ناو وێنەکانی سێڵفی زۆر جیاوازن لە کەسایەتییە راستەقینەکانی دەرەوە. ئەمەش کاریگەری خراپی دەبێت بۆ داهاتووی پەیوەندی و یەکترناسینەکان.

لە وێنەی سێڵفیدا، قەبارەی بەرزی یان نزمی باڵا نادیارە، بۆیە لێرەدا وێنەراستەقینەکە ون دەبێ تا ئەو ئەوکاتەی کەسەکان یەکتر دەبینن و راستەوخۆ بەریەکتر دەکەون. پاشان بۆیان دەردەکەوێ ئەوان وێنەی کەسێکی تریان دیوە و کەسێکی جیاوازتریان ناسیوە.
شارەزایانی بواری پەروەردەو پێگەیاندنی منداڵ روونی دەکەنەوە، ئەو بەشەی لەدەستدان یان کەمبوونەوەی متمانە بەهۆی وێنەی سێڵفییەوە، کاریگەری زۆری دەبێ لەسەر پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی منداڵ لە داهاتوودا.

 چونکە منداڵ زۆر زوو ئەو شتانەی دەیانبینێ،لەلای دەبێتە باوەڕ. کاتێکیش بەهۆی وێنەی سێڵفییەوە زۆر کەسی بینیوە بەو شێوازانەی دەرکەوتوون بەڵام لە راستیدا وا نین، متمانەی بە هەموو ئەو شتانە لەق دەبێ کە هێشتا راستەوخۆ بەریان نەکەوتووە.

خاڵێکی تری جێی سەرنج بۆ دەروونناسان ئەوەیە سێڵفی دەخەنە قاڵبی جۆرێک لە خۆپەرستی و خۆپەسەندییەوە. لە وێنەی سێڵفیدا ئەستەمە کەسەکە بە وێنەیەک یان دووان رازی ببێ، بەڵکو چەندینی تر دووبارە دەکاتەوە تا دەگات بەو وێنەیەی خۆی پەسەندی دەکات نەک ئەو وێنەیەی خۆی کە مۆبایلەکەی تۆماریکردووە.

یەکێکی تر لە لایەنە خراپەکانی سێڵفی ئەوەیە لە یەک کاتدا لاسایی ئەوانی تردەکاتەوە، بەڵام دەیەوێ لە هەمووانیش جیاوازبێ، ئەمەش وادەکات کەسەکە بێ ئەوەی بەخۆی بزانێت دەبێتە بەرهەمهێنەری درۆی روخسار و درۆی شوێنی.

لە پاڵ هەموو ئەو شتانەی کە بە خراپە هەژمار دەکرێن لەسەر وێنەی سێڵفی، بەڵام بەشی خۆی لایەنی ئەرێنیشی هەیە، بۆ نموونە: دەتوانی هەندێک رووداو تۆماربکەی، کە متمانە و هاوسەنگی دەبەخشن بە کردەوەکانت، کە ئەگەر سێڵفییەکانت نەبێ بەرامبەرەکانت بە ئاسانی نەتوانن بڕوات پێ بکەن.

بێ ئەوەی هیچ کەسێک ماندوو بکەیت تا وێنەیەکت بگرێت، ئەوا بۆ خۆت دەتوانی هەموو ئەو رووداوانەی لە ژیانتا روو دەدەن یان ئەو دیمەنانەی گرنگن بۆت، بە دەستی خۆت تۆماریان بکەی. ئەمەش دەبێتە جۆرێک لە نووسینەوەو تۆمارکردنی مێژووی تایبەتیت.

سێڵفی هانت دەدات بەشدارییەکی زیاتر بکەی لە چالاکییە کۆمەڵایەتییەکانتدا ودەبێتە هۆی شکاندنی شەرم و رقلێبوونەوە لە خۆت. هەروەها هەندێک دیمەن خۆت تۆماریان دەکەیت کە رەنگە هەرگیز لە رووت نەیەت بە خەڵکی تر بڵێیت کە وێنەی ئەو شوێنە یان ئەو دیمەنەی خۆت بچرکێنێت.

بەڵام لە بیری نەکەیت، لە هەموو حاڵەتێکدا سێڵفی دەبێتە گۆڕی متمانە ئەگەر زیادەڕۆیی زۆرت کرد لە گۆڕینی روخسار و شوێنەکەت. چونکە سێڵفی توانای کەمە بۆ گواستنەوەی شتە راستەکان، بەڵام بۆ فریودان و لە خشتەبردن سێڵفی دەتوانێ موعجیزە بخولقێنێ!

هەواڵ

لایەنەکانی هەرێمی کوردستان هەڕەشەی وەرگرتنی هەڵوێست دژی بەغدا دەکەن

پارتی و یەکێتی بەهۆی بڕیاری نەناردنی پارە بۆ هەرێمی کوردستان، هەڕەشەی راگەیاندنی هەڵوێستی نوێ دژی بەغدا دەکەن، فراکسیۆنە کوردییەکانی پەرلەمانی عێراق هەڵوێستی هاوبەش رادەگەیەنن و محەمەد حاجی مەحمودیش دەڵێت، باشترین کاتە ئێستا دەوڵەتی کوردی رابگەیەنین. 

 بڕیارەکانی حکومەتی عێراق بۆ نەناردنی پارەی مووچە ناڕەزایەتی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستانی لێکەوتەوە، مەکەبی سیاسی پارتی دیموکراتی کوردستان رایگەیاند، تا پێش جەژنی قوربان وەزارەتی دارایی عێراق شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان نەنێرێت، هەڵوێستی جیددییان دەبێت. 

پارتی حکومەتی فیدراڵی بە "پێشێلکردنی مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان" تۆمەتبار کردووە، نوسراوەکەی وەزارەتی دارایی عێراقیشی بۆ نەناردنی مووچە بۆ هەرێمی کوردستان وەک دوا پێشلکاری دژی دەستوور و بنەماکانی ڕێککەوتنی پێکهێنانی حکومەت وەسفکردووە. 

بڕیارە رۆژی 2ـی حوزەیرانی 2025، کۆمیتەی ناوەندیی پارتی لەسەر پرسەکە کۆبێتەوە تاتوێی پرسەکە بکات، وەک لە راگەیەندراوەکەی پارتیدا هاتووە، ئەگەر ماف و شایستە داراییەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕەوانە نەکرێت هەڵوێستی جدییان دەبێت". 
یەکێتیی نیشتمانی کوردستان تا ئێستا بە فەرمی هەڵوێستی خۆی  لەسەر بڕیارەکانی وەزارەتی دارایی عێراق رانەگەیاندووە، تەنها هەرێم كەمال ئاغا سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق بە میدیای حزبەکەی راگەیاندووە، بڕیارەكەی تەیف سامی وەزیری دارایی نایاساییە و دژی بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵییە.

باسی لەوەشكردووە، هێشتا خشتەی یاسای بودجەی 2025 رەوانەی پەرلەمان نەکراوە و پەسند نەکراوە، ئەم ساڵ مانگی پێنج تەواو نەبووە، بە چ پێوەرێک مووچەی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی و شایستەی هەرێمی کوردستان دەبڕێت؟. 
رۆژی 21ـی شوباتی 2024، دادگای فیدراڵی عێراق لەسەر سکاڵایەکی یەکگرتوو، دادگای فیدراڵی چەند بڕیارێکی لەبارەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانەوە دەرکرد، یەکێک لە بڕیارەکان پابەندکردنی بەغدا و هەولێر بوو بە خەرجکردنی مووچە دور لە ملمانێ سیاسییەکان.

دارا سێکانیانی، ئەندامی پەرلەمانی عێراق فراکسیۆنی یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان، هەولێر و بەغدا بە وەلانانی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی تۆمەتبار کرد و وتی،" نووسراوەکەی تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق پێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵییە و  هۆکارەکەی بێ متمانەیی و پابەند نەبوونە بەبڕیارەکانی دادگای فیدراڵیەوە".

باسی لەوەشکرد، زمانی هەڕەشەی سەرکردە سیاسییەکان خزمەت بە هیچ بوارێک و سەقامگیریی کەرتی ئابوری ناکات، ناکرێت مووچەخۆران باجی هەڵەکانی حکومەت بدەن. 
بڕیارە، فراکسیۆنە کوردستانییەکان بۆ رونکردنەوەی نیگەرانییەکان یاداشتێکی ناڕەزایەتیی لە دژی بڕیاری تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق بۆ نەناردنی مووچەی فەرمانبەرانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، بدەنە محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق. 

پارتی چاکسازیی تورکمان لەگەڵ داواکاری بۆ راگەیاندنی هەڵوێستی توندی هاوبەش دژ بە بڕیارەکانی حکومەتی عێراق، لە راگەیەندراوێکدا راگەیاندووە، " حکومەتی فیدراڵی عێراق بەردەوامە لە سزادانی هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان و ماددەکانی دەستوور پێشێڵ دەکات  و پاشگەز دەبێتەوە لە ڕێککەوتنەکان بە بیانوی بێ پاسا و بێ بنەما کە لەسەر مووچە و شایستە داراییەکان ئەنجام درابوون. 

باسی لەوەیشکردووە، بەغدا مووچەی کردووەتە کارتێکی سیاسی بۆ لاوازکردن و دژایەتیکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی.

نەوەی نوێ و کۆمەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان بە هۆکار دەزانن
جوڵانەوەی نەوەی نوێ کە لەناو هێزە ئۆپۆزسیۆنەکاندا خاوەنی زۆرترین کورسییە، تا ئێستا بە شێوەیەکی فەرمی هەڵوێستی خۆی رانەگەیاندووە، بەڵام لە رێگەی میدیاکانییەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی وەک هۆکار دیاریکردووە و بە پابەندنەبوو بە داواکارییەکانی حکومەتی عێراقەوە تۆمەتباری کردووە. 

کۆمەڵی دادگەری کوردستان لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، "ئۆباڵی کێشەی مووچە بە پلەی یەکەم دەکەوێتە ئەستۆی بەرپرسانی حکومەتی کاربەڕێکەری هەرێمی کوردستان، بەڵام بێگومان حکومەتی فیدراڵیش بەشێکی تاوانەکەی دەکەوێتە ئەستۆ، بەو پێیەی مووچە وەک کارتی سیاسی بەکار دەهێنێت و دەشزانێت کە خەڵک باجەکەی دەدەن".

باس لەوەیشکراوە، بابەتی مووچە کراوەتە چەکی ململانێی نێوان دەسەڵاتدارانی هەرێم و بەغداد و هاوڵاتییانی هەرێمی پێوە گیرۆدە کراوە و دەبێت جارێکی دیکە هاوڵاتیان دەبێت باجی هەڵەی بەرپرسانی هەردوولا بدەن و بە گیرفانی خاڵی جەژن بەڕێ بکەن.

عەلی حەمەساڵح بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست بڵاویکردەوە، ئەوان دەڵێن داهاتی نەوت و ناوخۆ نەگەڕاوەتەوە، لەبری سزای بەرپرسانی هەرێم بدەن و ڕێکاری یاسایی بگرنەبەر هاتون سزای موچەخۆرێک دەدەن، کە چەندین ساڵە قوربانیە. 

بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست پێی وایە، عێراقیش بێ خەتا نییە و وەک خۆی نوسیوویەتی،" ئەوان بە دەسەڵاتدارانی پارتی و یەکێتی دەڵێن، لە بازرگانی نەوت و قاچاخی و بردنی پارەی هەرێم بەردەوام بن و نەینێرنەوە بۆ عێراق، ئێمەش سزای موچەخۆران دەدەین".

محەمەدی حاجی مەحمود داوای راگەیاندنی دەوڵەتی کوردی دەکات
محەمەد حاجی مەحمود، سکرتێری گشتیی پارتی سۆسیال دیموکراتی کوردستان جارێکی دیکە پرسی ریفراندۆمی ورژاندووە و پێی وایە، ڕیفراندۆم هەیە و دەبێت هەرێمی کوردستان بڕیاری خۆی بدات، چونکە ڕیفراندۆم دەنگی پێویستی بۆ جیابوونەوەی کورد لە عێراق بەدەستهێناوە.

باسی لەوەشکردووە، ئەوەی بەرامبەر بە کورد دەکرێت بڕیاری هەموو سیاسییەکانی عێراقە نەک تەنها وەزیری دارایی، ئەوەی عێراق دەیکات کاردانەوەی واژۆکردنی گرێبەستەکانی کوردستانە لە ئەمریکا.

محەمەد حاجی مەحمود بۆچوونی وایە، عێراق زۆر لاوازە و کورد زۆر بەهێزە، بۆیە عێراق بەبێ کورد هەڵبژاردنی بۆ ناکرێت، بەبێ بەشداریی کورد لە پرۆسەی سیاسیدا هەموو شتێک لە عیراق تێکدەچێت.

نوسراوەکەی تەیف سامی
تەیف سامى، وەزارەتى دارایی عێراق، بە نووسراوێکی فەرمی حکومەتی هەرێمى کوردستانى ئاگادار کردووەتەوە لەوەى چیدیکە ناتوانێت لە ناردنى پارەی مووچە بەردەوام بێت، بە پاساوى ئەوەى بڕى پشکى دیاریکراوى خۆى لە یاسای بودجە تێ پەڕاندووە