یونسكۆ بۆچی هەورامانی هەڵبژارد؟...زانیاری لەبارەی جوگرافیا و ژینگە و مێژووی هەورامان

لە چل و چوارەمین كۆبوونەوەی كۆمیتەی شوێنەوارە جیهانییەكانی یونسكۆدا، بەهۆی هەڵكەوتەی شوێنەكە و بوونی مەرجەكانی رێكخراوی یونسكۆ، هەورامان وەكو شوێنەوارێكی جیهانی تۆماركرا و ناوی چووە لیستی شوێنەوارە جیهانییەكانەوە.
هەورامان 1500 ساڵ پێش زاین بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان پایتەختی كەیانیەكان بووە، ئەوەی كە بۆچی بەشێكی بە هەورامانی تەخت ناوبانگی دەركردووە تەختی ناوچەكە نییە چونكە هیچ شوێنێكی هەورامان تەخت نییە و بە گشتی شاخاوییە، بەڵكو بۆیە ئەو ناوەی لێنراوە چونكە بەردەوام جێ تەختی پاشای میرنشینەكان بووە، بۆ نمونە لە سەدەی 16 جێ تەختی ئەردەڵانیەكان بووە.

  بۆچی هەورامان؟
هەورامان یان هۆرامان ناوچەیەكی شاخاوی و گەشتیاریی كوردستانە، كە لە نێوان پارێزگاكانی كرماشان و سنە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان (ئێران) و پارێزگای هەڵەبجە لەعێراق هەڵكەوتووە. هەرامان لە بواری فۆلكلۆرەوە زۆر دەوڵەمەندە و خاوەنی میوزیك و ئاواز و جلوبەرگی تایبەتە.
زۆربەی خەڵكی هەورامان بە زمانی كوردی و شێوەزاری هەرامی قسەدەكەن، پاوە و نۆتشە (نۆدشە) و تەوێڵە و بیارە و هەورامانی تەخت ناوەندە شارییەكانی هەورامانن. ڕێژەیەكی زۆری هەورامییەكان ئێستا لە شارەكانی دیكەی كوردستان وەك مەریوان، هەڵەبجە، سنە، كرماشان، سەوڵاوا، كانیدینار و كامیاران نێشتەجێ بوون.
بەپێی ئامارەكان هەورامیەكان ژمارەیان نزیك دەبێتەوە لە 200 هەزار كەس، بەڵام زۆرینەیان لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانن واتە لە هەورامانی تەخت، بەشێكیشیان لە باشووری كوردستان واتە لە هەورامانی سەخت.

جوگرافیای هەورامان
هەورامان لە چەند بەشێك پێكهاتووە كە بریتین لە: ژاوەرو، گاوەرو، ڕەزاو و كەمەرە، لهۆن، دزڵی ، هەورامانی تەخت. 

كەش و هەوا
لەبەر بەرزی شوێنی ناوچەی هەورامان ئاو و هەوایەكی دڵگیر و خۆشی هەیە لە بەهار و هاویندا، بەڵام پاییز و زستانەكەی زۆر ساردن.

بەهاری هەورامان
باراناوییەكی خۆشە و تەڕ و پاراوە و بوكێكی ڕازاوەی جوانە،خەڵكی هەورامان لە بەهاردا زۆر سەرقاڵن بە ئیش و كاری باخەكانیانەوە، بە تایبەت باخەوانەكانیان خەریكی تەڵان چاككردن و نەمام ناشتن و تۆو وەشاندنن.

هاوینی هەورامان
پلەی گەرمای لە نێوان (25-35) پلەدایە، هەروەها بەهۆی دار و درەخت و كانی و كارێز و چاڵە بەفرەكانیشەوە ، بووەتە هاوینە هەوارێكی قەشەنگ و جوان و فێنك،هەروەها لە هاویندا خەڵكەكەی بە بەخێوكردنی ئاژەڵ و باخەكانیانەوە خەریكن. 
لای هەورامی دوو پەند زۆر بڵاوە دەربارەی هاوین دەڵێن (تەوەنە ڕەق و هامنی پەی زمسانی مشیو) واتە : بەردە ڕەقەی هاوین لە زستاندا سوودی هەیە. یان بە ناوەڕاستی هاوین دەڵێن : (مانگە و دوانزە مانگەی) واتە: لەم مانگەدا ئیشی دوانزە مانگ دەكرێ.

پاییزی هەورامان
پاییزەكەی دوور و درێژە بەهۆی گەڵا ڕێزانی باخەكانیەوە، دڵگیری و خەمناكیەك دەدات بە ناوچەكە، لە سەرەتاكەیەوە خەڵكی ناوچەكە خەریكی كۆكردنەوەی بەروبووم و هێنانەوەن بۆ ماڵەكانیان. 

زستانی هەورامان
لەم وەرزەدا بارانێكی زۆر دەبارێت و ، لە مانگی بەفرانبار و ڕێبەنداندا یەك پارچە ناوچەكە سپی دەكاتەوە بە بەفر، پلەی گەرماش هەندێكجار دادەبەزێت بۆ نزیك (10) پلەی ژێر سفر، خەڵكی گوندەكانی هەورامان ، بەهۆی سەرما و بەفرەوە لە زستاندا ناتوانن ئیش و كار بكەن ، بەڵكو هەندێ جار هاتووچۆی نێوانیان دەبڕێت ، بە تایبەت لە ساڵانی ڕابردوودا ، بەڵكو ئاژەڵەكانیان لەم وەرزەدا ناتوانن بێننە دەرەوە ، بۆیە لە هاوین دا دەبێت ئەوەندە (گرزە و ئاڵف و ئالیك) كۆبكەنەوە ، بەشی ئەو ماوە زۆرەی ئاژەڵەكانیان بكات. بێگومان ئەمەش ئەركێكی زۆر قورسە بۆ بەخێوكردنی ئاژەڵ. بۆیە لەم ساڵانەی دواییدا زۆرێك لە لادێكانی هەورامان بە كاسپی و بازرگانیەوە خۆیان خەریك كردووە.

خاكی هەورامان
ناوچەی هەورامان شوێنێكی جوگرافی گونجاوە بۆ گەشەكردنی داری گوێز هەر لەبەر ئەوە خەڵكی ئەم ناوچەیە زۆر گرنگی بەم دارە دەدەن و ساڵانە بڕێكی زۆر بەرهەم دەهێنن.
هەورامان ناوچەیەكی كوردییە و لە ناو جەرگەی كوردستانە ، پڕیەتی لە شاخ و داخ و چیا و دۆڵ و نشێو ، چەندەها دەربەند و نواڵە و كەمەر و مای تێدایە ، دەشتایی و تەختایی زۆر كەمە شاخ و چیاكانی هەورامان درێژبوونەوەی زنجیرە شاخەكانی (زاگرۆس)ن بەرزی شاخەكانی لە نێوان (1270-3390م)دان، سروشتی خاكەكەی وای كردووە  زەوی و زاری گونجاوی كەم بێت بۆ كشتوكاڵ و كشتیاری و بە تایبەت بۆ دانەوێڵە.
بە زەحمەت و ڕەنجێكی زۆر بتوانن لە و شاخ و داخە ، زەوی و زار ڕێك بخەن بۆ كشتوكاڵ و باخ و باخات، لەبەر ئەمەشە كە باخەكانیان خۆشەویستن لەلایان ، وە خەڵكەكەشی بە زەحمەتكێش بەناوبانگن.
هەر هۆكاری جوگرافی وایكردووە گوند و شارۆچكەكانی بەرین و گەورە نەبن ببنە شار ، ئەمەش بووەتە هۆی كۆچكردنی خەڵكەكەی، چونكە گەورەبوونی شار ، لەسەر دوو هێڵە (ئاسۆیی و ستونی) یەكەمیان زیاتر پەیوەندی بە سروشتی خاك و ناوچەكەوە هەیە ، دووەمیان ستونییە كە زیاتر پەیوەندی بە لایەنی ئابووری و تەكنۆكراتی و بیناسازییەوە هەیە ، كە بۆ ناوچەیەكی وەك هەورامان كەنارگیرە، بووەتە هۆی لێك دابڕانی لادێكان ، لەناو خۆیاندا و لە نێوان بەشەكانی تری كوردستانیشدا ، هەر بۆیە لە هەندێ ڕووەوە ، جیاوازی هەست پی دەكرێت ، لە ڕووی جۆری ژیان و خواردن و پۆشاك و نەریت و ، بە تایبەت لە ڕووی زمانەوە وای لێ هاتووە كە زۆربەی ڕۆژهەڵاتناس و هەندێ لە زمانناسی ناوەوەش بە زمانێكی سەربەخۆی لە قەڵەم بدەن.

مێژوو
هەر كەس بچێت بۆ هەورامان دەزانێ مێژوویەكی زۆر كۆنی هەیە و جێگای شەڕ و كێشە و كێبڕكێ بووە، بەتایبەت لە دەورانی حاكمانی نێوخۆیی و دەسەڵاتی حكومەتی بابانەكان، ئەردەڵانەكان، هێرشی قزڵباش، عوسمانی و سەفەوی، هەمیشە مەیدانی بەربەرەكانی بووە.

هەواڵ

رۆژنامەیەكی ئەمریكی: وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل، بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران هەوڵەكانیان چڕدەكەنەوە

بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریكی،  ژمارەیەك لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ هەماهەنگی سەربازی بەمەبەستی بەرەنگاربوونەوەی هەژموونی ئێران كۆبوونەوەی نهێنییان ئەنجامداوە.
ئەو وڵاتە عەرەبیانە بەهاوبەشی لەگەڵ چەند وڵاتێكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئیسرائیل  كۆبونەوەیەكی نهێنییان لەمیسر ئەنجامداوە دژی فراوانبوونی هەژموونی توانا مووشەكیەكانی ئێران وفڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی ئەو وڵاتە، هەوڵەكەش لەكاتێكدایە ئێران و ئەمریكا بەناوبژیوانی قەتەر نزیكن لەوەی بگەنە ڕێككەوتن و ئەو رێككەوتنە ئەتۆمیەی لە 2015 راگیرا زیندوو دەكەنەوە. 
ڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریكی لەراپۆرتێكیدا بڵاویكردوەتەوە: لەدیاداریكی نهێنیدا بەرپرسانی باڵای سەربازی ئیسرائیل و بەشێك لەوڵاتانی عەرەبی، كۆبونەتەوە وڕێكەوتنی نهێنییان ئەنجامداوە، كۆبوونەوەكەش لە مانگی ئاداری ڕابردوودا لە شاری شەرەم ئەلشێخی میسر بووە، ئامانجیش لێی  بەرەنگاربوونەوەی توانا موشەكیەكانی ئێران وفڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی بووە و  كۆبونەوەكەش بەسەرپەرشتی ئەمریكا بووە.
وەك ئەو رۆژنامەیە دەڵێت كۆبونەوەكە بە ئامادەبوونی بەرپرسان وئەفسەرانی پلە باڵای وڵاتانی عەرەبی هەریەك لە ئیمارات، بەحرەین،سعودیە، قەتەر،میسر، ئوردن لەگەڵ ئیسرائیل بەڕێوەچووە.
هەر بەپێی راپۆرتی رۆژنامە ئەمریكیەكە لە میانی كۆبونەوەكەدا باس لە چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوەی توانا موشەكیەكانی ئێران، فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی ئێران كراوە، جگە لەوە وڵاتانی عەرەبی خواستی دەستڕاگەیستن بە تەكنەلۆژیای بەرگری ئاسمانی ئیسرائیل و چەكی ئەو وڵاتەیان نیشانداوە.
بەگوێرەی رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ، ئێستا گفتوگۆكان بووەتە هۆی دروستبوونی كۆمەڵێك پێشهات، لەوانە  ترسی هاوبەش لە ئێران ، باشتربوونی پەیوەندییە سیاسییەكانی عەرەب و ئیسرائیل لەگەڵ ئیسرائیل دوای پەیمانی ئیبراهیم،  هەروەها بڕیاری ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لەساڵی 2021 بۆ فراوانكردنی ناوچەی فەرماندەیی ناوەندی ئیسرائیل و وزیاتركردنی پشتیوانیەكان بۆ ئەو وڵاتە.
راپۆرتی ئەو رۆژنامەیە لەكاتێكدایە، قەتەر لەنێوەندگیریدایە بۆ لێكنزیككردنەوەی ئەمریكا و وڵاتانی رۆژئاوا لەگەڵ ئێران سەبارەت بەبەرنامەی ئەتۆمی و زیندووكردنەوەی ڕێككەوتنی ئەتۆمی كە لەساڵی 2015 ەوە ڕاگیراوە.