ژیان

یونسكۆ بۆچی هەورامانی هەڵبژارد؟...زانیاری لەبارەی جوگرافیا و ژینگە و مێژووی هەورامان

لە چل و چوارەمین كۆبوونەوەی كۆمیتەی شوێنەوارە جیهانییەكانی یونسكۆدا، بەهۆی هەڵكەوتەی شوێنەكە و بوونی مەرجەكانی رێكخراوی یونسكۆ، هەورامان وەكو شوێنەوارێكی جیهانی تۆماركرا و ناوی چووە لیستی شوێنەوارە جیهانییەكانەوە.
هەورامان 1500 ساڵ پێش زاین بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان پایتەختی كەیانیەكان بووە، ئەوەی كە بۆچی بەشێكی بە هەورامانی تەخت ناوبانگی دەركردووە تەختی ناوچەكە نییە چونكە هیچ شوێنێكی هەورامان تەخت نییە و بە گشتی شاخاوییە، بەڵكو بۆیە ئەو ناوەی لێنراوە چونكە بەردەوام جێ تەختی پاشای میرنشینەكان بووە، بۆ نمونە لە سەدەی 16 جێ تەختی ئەردەڵانیەكان بووە.

  بۆچی هەورامان؟
هەورامان یان هۆرامان ناوچەیەكی شاخاوی و گەشتیاریی كوردستانە، كە لە نێوان پارێزگاكانی كرماشان و سنە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان (ئێران) و پارێزگای هەڵەبجە لەعێراق هەڵكەوتووە. هەرامان لە بواری فۆلكلۆرەوە زۆر دەوڵەمەندە و خاوەنی میوزیك و ئاواز و جلوبەرگی تایبەتە.
زۆربەی خەڵكی هەورامان بە زمانی كوردی و شێوەزاری هەرامی قسەدەكەن، پاوە و نۆتشە (نۆدشە) و تەوێڵە و بیارە و هەورامانی تەخت ناوەندە شارییەكانی هەورامانن. ڕێژەیەكی زۆری هەورامییەكان ئێستا لە شارەكانی دیكەی كوردستان وەك مەریوان، هەڵەبجە، سنە، كرماشان، سەوڵاوا، كانیدینار و كامیاران نێشتەجێ بوون.
بەپێی ئامارەكان هەورامیەكان ژمارەیان نزیك دەبێتەوە لە 200 هەزار كەس، بەڵام زۆرینەیان لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانن واتە لە هەورامانی تەخت، بەشێكیشیان لە باشووری كوردستان واتە لە هەورامانی سەخت.

جوگرافیای هەورامان
هەورامان لە چەند بەشێك پێكهاتووە كە بریتین لە: ژاوەرو، گاوەرو، ڕەزاو و كەمەرە، لهۆن، دزڵی ، هەورامانی تەخت. 

كەش و هەوا
لەبەر بەرزی شوێنی ناوچەی هەورامان ئاو و هەوایەكی دڵگیر و خۆشی هەیە لە بەهار و هاویندا، بەڵام پاییز و زستانەكەی زۆر ساردن.

بەهاری هەورامان
باراناوییەكی خۆشە و تەڕ و پاراوە و بوكێكی ڕازاوەی جوانە،خەڵكی هەورامان لە بەهاردا زۆر سەرقاڵن بە ئیش و كاری باخەكانیانەوە، بە تایبەت باخەوانەكانیان خەریكی تەڵان چاككردن و نەمام ناشتن و تۆو وەشاندنن.

هاوینی هەورامان
پلەی گەرمای لە نێوان (25-35) پلەدایە، هەروەها بەهۆی دار و درەخت و كانی و كارێز و چاڵە بەفرەكانیشەوە ، بووەتە هاوینە هەوارێكی قەشەنگ و جوان و فێنك،هەروەها لە هاویندا خەڵكەكەی بە بەخێوكردنی ئاژەڵ و باخەكانیانەوە خەریكن. 
لای هەورامی دوو پەند زۆر بڵاوە دەربارەی هاوین دەڵێن (تەوەنە ڕەق و هامنی پەی زمسانی مشیو) واتە : بەردە ڕەقەی هاوین لە زستاندا سوودی هەیە. یان بە ناوەڕاستی هاوین دەڵێن : (مانگە و دوانزە مانگەی) واتە: لەم مانگەدا ئیشی دوانزە مانگ دەكرێ.

پاییزی هەورامان
پاییزەكەی دوور و درێژە بەهۆی گەڵا ڕێزانی باخەكانیەوە، دڵگیری و خەمناكیەك دەدات بە ناوچەكە، لە سەرەتاكەیەوە خەڵكی ناوچەكە خەریكی كۆكردنەوەی بەروبووم و هێنانەوەن بۆ ماڵەكانیان. 

زستانی هەورامان
لەم وەرزەدا بارانێكی زۆر دەبارێت و ، لە مانگی بەفرانبار و ڕێبەنداندا یەك پارچە ناوچەكە سپی دەكاتەوە بە بەفر، پلەی گەرماش هەندێكجار دادەبەزێت بۆ نزیك (10) پلەی ژێر سفر، خەڵكی گوندەكانی هەورامان ، بەهۆی سەرما و بەفرەوە لە زستاندا ناتوانن ئیش و كار بكەن ، بەڵكو هەندێ جار هاتووچۆی نێوانیان دەبڕێت ، بە تایبەت لە ساڵانی ڕابردوودا ، بەڵكو ئاژەڵەكانیان لەم وەرزەدا ناتوانن بێننە دەرەوە ، بۆیە لە هاوین دا دەبێت ئەوەندە (گرزە و ئاڵف و ئالیك) كۆبكەنەوە ، بەشی ئەو ماوە زۆرەی ئاژەڵەكانیان بكات. بێگومان ئەمەش ئەركێكی زۆر قورسە بۆ بەخێوكردنی ئاژەڵ. بۆیە لەم ساڵانەی دواییدا زۆرێك لە لادێكانی هەورامان بە كاسپی و بازرگانیەوە خۆیان خەریك كردووە.

خاكی هەورامان
ناوچەی هەورامان شوێنێكی جوگرافی گونجاوە بۆ گەشەكردنی داری گوێز هەر لەبەر ئەوە خەڵكی ئەم ناوچەیە زۆر گرنگی بەم دارە دەدەن و ساڵانە بڕێكی زۆر بەرهەم دەهێنن.
هەورامان ناوچەیەكی كوردییە و لە ناو جەرگەی كوردستانە ، پڕیەتی لە شاخ و داخ و چیا و دۆڵ و نشێو ، چەندەها دەربەند و نواڵە و كەمەر و مای تێدایە ، دەشتایی و تەختایی زۆر كەمە شاخ و چیاكانی هەورامان درێژبوونەوەی زنجیرە شاخەكانی (زاگرۆس)ن بەرزی شاخەكانی لە نێوان (1270-3390م)دان، سروشتی خاكەكەی وای كردووە  زەوی و زاری گونجاوی كەم بێت بۆ كشتوكاڵ و كشتیاری و بە تایبەت بۆ دانەوێڵە.
بە زەحمەت و ڕەنجێكی زۆر بتوانن لە و شاخ و داخە ، زەوی و زار ڕێك بخەن بۆ كشتوكاڵ و باخ و باخات، لەبەر ئەمەشە كە باخەكانیان خۆشەویستن لەلایان ، وە خەڵكەكەشی بە زەحمەتكێش بەناوبانگن.
هەر هۆكاری جوگرافی وایكردووە گوند و شارۆچكەكانی بەرین و گەورە نەبن ببنە شار ، ئەمەش بووەتە هۆی كۆچكردنی خەڵكەكەی، چونكە گەورەبوونی شار ، لەسەر دوو هێڵە (ئاسۆیی و ستونی) یەكەمیان زیاتر پەیوەندی بە سروشتی خاك و ناوچەكەوە هەیە ، دووەمیان ستونییە كە زیاتر پەیوەندی بە لایەنی ئابووری و تەكنۆكراتی و بیناسازییەوە هەیە ، كە بۆ ناوچەیەكی وەك هەورامان كەنارگیرە، بووەتە هۆی لێك دابڕانی لادێكان ، لەناو خۆیاندا و لە نێوان بەشەكانی تری كوردستانیشدا ، هەر بۆیە لە هەندێ ڕووەوە ، جیاوازی هەست پی دەكرێت ، لە ڕووی جۆری ژیان و خواردن و پۆشاك و نەریت و ، بە تایبەت لە ڕووی زمانەوە وای لێ هاتووە كە زۆربەی ڕۆژهەڵاتناس و هەندێ لە زمانناسی ناوەوەش بە زمانێكی سەربەخۆی لە قەڵەم بدەن.

مێژوو
هەر كەس بچێت بۆ هەورامان دەزانێ مێژوویەكی زۆر كۆنی هەیە و جێگای شەڕ و كێشە و كێبڕكێ بووە، بەتایبەت لە دەورانی حاكمانی نێوخۆیی و دەسەڵاتی حكومەتی بابانەكان، ئەردەڵانەكان، هێرشی قزڵباش، عوسمانی و سەفەوی، هەمیشە مەیدانی بەربەرەكانی بووە.

هەواڵ

پرۆسەی "ئاشتی" لای کوردەکان و "نەهێشتنی تیرۆر" لە تورکیا

ئۆجەلان بانگەواز دەکات بۆ ئاشتی لە تورکیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام دەوڵەتی تورکیا پرۆسەکە بە "تورکیایەکی بێ تیرۆر" دەناسێنێت، پرۆسەکە بە هەر ناوێک بناسرێت، بەڵام لەم هەنگاوەدا کورد چ دەستکەوتێک بەدەستدەهێنێت و چی لەدەست دەدات؟
یەکەم گروپی 40 چەکداریی،چەکەکانیان لە ناوچەیەکی شاری سلێمانی دانا، ئەوەش وەکو وەڵامێک بۆ بانگەوازی ئاشتی عەبدوڵا ئۆجەلان، رێبەری زیندانییکراوی پارتی کرێکارانی کوردستان.

بەپێی پێدوانەکانی بەرپرسە باڵاکانی تورکیا، ئەو چەک و تەقەمەنییانەی لە گەریلاکانی پەکەکە وەردەگیرێنەوە، ناهێڵن بکەوێتە دەستی هیچ هێزێکی دیکە و دەسوتنێرێت.

ئۆجەلان لە پەیامەکەیدا بە روونی ئاماژە بەوەدەکات کە ئیتر سەردەمی خەباتی چەکداریی و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی نەماوە بۆ کورد، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتیی و تورکیا بەتایبەتی دەتوانێت ئایندەیەکی رۆشنتر و گەشتری هەبێت دوور لە پێکدادانی چەکداریی و رشتنی خوێنی یەکتریی.

لە پەیامێکی 40 لاپەڕەیی ئۆجەلاندا، کە رۆژی (27ی شوباتی 2025) لە کۆنگرەی پەکەکە خوێندرایەوە، رێبەری پەکەکە بۆ قۆناغی داهاتوو پابەندبوونی تورکیا بە بنەما دیموکراتییەکان و رێگەدان بە بەشداریی هەموو پێکهاتەکان لە دەسەڵات، بە گرەنتی چارەسەرکردنی قەیرانەکان دەزانێت.

کۆنگرەی 12ی پەکەکە، بە کۆی دەنگ پرۆژەکەی ئۆجەلانی پەسەندکرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی رێکخستنە چەکدارییەکەی پارتی کرێکارانی کوردستان و دانانی چەک و بوار بەخشین بە سیاسەت و پرۆسەی دیموکراتی کە گرفتەکان چارەسەر بکەن.

موراد قەرەیلان، سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان و ژمارەیەک لە سەرکردەکانی پارتەکە لە کۆنگرەی گشتییدا بەشدارییانکرد و گروپێکی دیکە لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە بەشێوەی راستەوخۆ لە شوێنێکی دیکەوە بەشدارییانکرد و وەڵامی بانگەوازەکەی ئۆجەلانیان دایەوە.

کۆنگرەی 12 لە پەیامێکدا رایگەیاند: "پارتەکەمان لە سەرەتای 'پرۆسەی نوێی هەڵوەشاندنەوە'دایە و لە داهاتوودا لەڕێگەی چەند گروپێکەوە دەستدەکات بە دانانی چەک، بەمەبەستی بەدەمەوەچوونی بانگەوازەکەی ئۆجەلان.

هەروەها ئۆجەلان رۆژی 9ی تەموز، بۆیەکەمجار پەیامێکی ڤیدیۆیی بڵاوکردەوە لەگەڵ ژمارەیەک لە هاوڕێ زیندانیکراوەکانی خۆیدا بانگەوازی ئاڕاستەی ئەندامانی پەکەکە و دەوڵەتی تورکیا کرد کە پلان و پرۆژەی ئاشتی وەکو خۆی جێبەجێ بکەن.

لەناو تورکیادا، رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆکی تورکیا و سەرۆکی پارتی داد و گەشەپێدان، جەختی لەسەر هەوڵەکان بۆ بەدیهاتنی ئاشتیی و نەماتی تیرۆرکرد لە تورکیا و بە ئەندامانی پارتەکەی راگەیاند، خۆیان ئامادە بکەن بۆ قۆناغی سەختی داهاتوو، بۆئەوەی پرسەکان بەلاڕێدا نەبرێت و بەرپرسیارێتی مێژویی بڕیارەکە هەڵدەگرن.

ئاژانسی فرانس پرێس ئاشکرایکردووە، ئەردۆغان، پلانێکی هەیە بۆئەوەی لە هەڵبژاردنی 2028 بۆ جارێکی دیکە پۆستی سەرۆککۆماری تورکیا بەدەستبهێنێتەوە و ریزەکانی ئۆپۆزسیۆن لەبەریەکهەڵوەشێنێت و هێزە کوردییەکان بخاتە بەرەی خۆیەوە.

بەگشتی کوردەکان بەشدارییان نەکرد لە خۆپیشاندانەکانی 19ی ئازاری ئۆپۆزسیۆن دژی دەستگیرکردنی ئەکرەم ئیمام ئۆغڵو، سەرۆکی گەورە شارەوانی ئیستانبوڵ و سەرکردەی پارتی کۆماریخوازی گەلی تورکیا، ئەوەش وەکو سەرکەوتنێک بۆ سیاسەت و بڕیاری نوێی ئەردۆغان لێکدرایەوە بۆ نزیکبوونەوە لە کوردەکان و بەڕێوەچوونی پرۆسەی ئاشتی.

پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لە ساڵی 1984 دامەزرا، بەڵام عەبدوڵڵا ئۆجەلان، رێبەری پارەتەکە کە لە ساڵی 1999 لە کینیا لە ئۆپەراسیۆنێکی میتی تورکیا دەستگیرکرا و هێنرایەوە بۆ تورکیا و زیندانیی هەتاهەتایی بەسەردا سەپێنرا.
بەڵام پرۆژە نوێیەکەی ئۆجەلان زەمینەی بۆ کۆتایی هاتنی ململانێی چل ساڵەی نێوان چەکدارانی کورد و دەوڵەتی تورکیا سازکرد.

چاوەڕوانکراوەکان:
چارەنوسی ئۆجەلان: هێشتا چارەنوسی ئۆجەلان بە هەڵپەسێدراوی ماوەتەوە و لێدوانی جیاجیا بەدیدەکرێن، بۆ نمونە، پارتی داد و گەشەپێدان لە رۆژنامەی "تورکیا"ی زمانحاڵی حکومەت، ئاشکرایکردووە کە سیستمی بەندکردنی ئۆجەلان پاش هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە، "هێوردەکرێتەوە"، بەبێ ئەوەی ئاماژە بە ئازادکردنی بدات.

یەکەمجار دەوڵەت باخچەلی، سەرۆکی حیزبی نەتەوەپەرستی تورکیا، لە مانگی تشرینی یەکەمی 2024، دەستپێشخەری ئاشتی کرد، بۆئەوەی لە پەرلەمانەوە بە یاسا گۆڕانکاریی لە بڕیاری سزای سەر ئۆجەلاندا بکرێت و ئاشتی بەرقەراربکرێت و کۆتایی بە تیرۆربهێنرێت.

هەر بۆیە شاندێکی دەم پارتی کە سری سورەیا ئۆندەر سەرپەرشتیی دەکرد، سەردانی دورگە ئیمرالیان کرد و لەگەڵ ئۆجەلان کۆبوونەوە و پرۆسەی ئاشتییان گەیاندە قۆناغێکی زۆر پێشکەوتوو.

شاندی دانوستانکاری ئیمرالی، چەندینجار ئەوەیان راگەیاندووە کە ئیتر تۆپەکە لە گۆڕەپانی پەرلەمانی تورکیادایە کە هەنگاو هەڵگرێت بۆ دەرکردنی یاسایەک کە کۆتایی بە دۆسیەی تیرۆر بهێنێت لە وڵاتەکەیان و ئۆجەلان ئازادبکرێت.

کوژراو یان شەهید؟
لەو یاسایەدا کە پەرلەمانی تورکیا دەریدەکات، دەبێت ئەو تێڕوانینەش راست بکرێتەوە کە 41 ساڵە هێزی خێر و شەڕی لەیەکتریی جیاکردووەتەوە.

لەمەودوا هەردوو لایەنی ناکۆکیی و بەشەڕهاتوو (پەکەکە و سوپای تورکیا) دەبنەوە یەک هێز و کۆتایی بە خوێنڕشتن دەهێنرێت، هەروەها ئەو خوێنەی کەڕژاوە دەبێت مامەڵەیەکی دیکەی لەگەڵ بکرێت و کەسوکاری شەهیدەکانی پارتی کرێکارانی کوردستانیش خۆیان بە هاوبەشی پرۆسەی ئاشتی بزانن و بە چاوی دوژمن لە شەهیدەکان و کەسوکاریان نەڕوانرێت.

تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان:
هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە کاریگەریی لەسەر رێسا جێبەجێکراوەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیش دەبێت، لەمەودوا بڵاوکردنەوەی ناو و وێنەی ئۆجەلان و سەرکردەکانی دیکەی پەکەکە، نابێت سزای لەسەربێت، بۆ ئەو مەبەستەش حكومەتی تورکیا ئەو سکاڵا و داخوازاییانەی خۆی لە کۆمپانیاکانی سۆشیاڵ میدیا دەکێشێتەوە.
ئەگەر ئەم هەنگاوە بنرێت، زۆرێک لەو سزایانەی لە نێو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و تۆڕی ئینتەرنێت، بەپێی یاسا کارپێکراوەکانی ئەوروپا و ئەمریکا سەپێنرابوون بەسەر زاراوە کوردییەکاندا، هەڵدەگیرێن و قۆناغێکی نوێ لەو بوارەدا دەستپێدەکات.

نەمانی کەیسی تیرۆر 
دۆزی کورد زۆر زیانی پێگەیشتووە بەهۆی تۆمارکردنی پەکەکە لە ریزی گروپ و رێکخراوە تیرۆریستییەکاندا.

لەنێو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بەربەستی زۆر بۆ دیپلۆماسیەت و دۆزی کوردی دروستدەبوو، بەهۆی بوونی گروپێکی تیرۆری نێودەوڵەتی بەناوی پارتی کرێکارانی کوردستانەوە.

لەمەودوا کورد لە تورکیا دەتوانن وەکو هێزێکی سیاسی کاریگەر بەشداریی لە پرۆسەی سیاسییدا بکەن و پەیوەندیی بە گەلانی دونیاوە بکەن.

زیندانییەکان:
بەپێی خەمڵاندنە سەرەتاییەکان، لەمەودوا دەبێت بە زیاتر لە 40 هەزار زیندانییکراو و بەندکراو لە تورکیا ئازادبکرێن، ئەوەش ئومێد دەگێڕێتەوە بۆ دەیان هەزار خێزانی کورد لە باکوری کوردستان و کۆتایی بە گۆشەگیرییان دەهێنرێت.

کاتێکیش زیندانییکراوەکان ئازاد دەکرێن، زۆرینەیان دەتوانن بگەڕێنەوە سەر کار و پۆست و پیشەکانی پێشووی خۆیان، کە بەشێکی زۆریان کاربەدەست و سەرۆکی شارەوانی و کەسانی ئیداریی و کارگێڕیی و وەبەرهێنەربوون.

لابردنی قەیومەکان
دەیان شارەوانی لە تورکیا بەهۆی تۆمەتبارکردنی سەرۆکی شارەوانییەکان کە بە هەڵبژاردن دەرچووبوون، لەلارەکانیان لادراون و قەیوم لە جێگایان دانراون، دەبێت ئەم پرۆسەی ئاشتییە ئاسۆیەک لەوبارەیەوە بکاتەوە بۆ گێڕانەوەی بەها بۆ بەشدارییکردنی سیاسی کورد لە تورکیا.

لە بەیاننامەکەی کۆنگرەی پەکەکە، بەهیچ شێوەیەک داوای خۆسەریی، فیدراڵیی و کۆنفیدراڵیی نەکراوە، بەڵکو تەنها نوسراوە "چارەسەری دیموکراتی"، ئەوەش ئەو خاڵەیە کە لە چەقی بەیاننامەکەدا جەختی لێکراوەتەوە.

هەربۆیە گێڕانەوەی بەها بۆ بەشداریی سیاسی و پابەندبوون بە بنەما دیموکراتییەکان، دەبێت لە نەخشەڕێی پرۆسەی ئاشتیدابێت لە تورکیا و کاروباری قەیومەکان بەتەواویی رابگیرێن.

کورد لە ئەوروپا:
تورکیا لەبەرئەوەی ئەندامی هاوپەیمانی ناتۆیە و گرێدراوە بە ئەوروپا، لەمەودوا کارتی سیاسی کورد لە ئەوروپا بەهێزتر دەبێت، بەوپێیەی زۆرینەی رەهای رەوەندی کوردی خەڵکی باکوری کوردستانن.

هەروەها دەیان هەزار کورد بەهۆی دۆسیەی پەکەکەوە لە تورکیاوە ئاوارەی ئەوروپا و وڵاتانی جیهان بوون، بەڵام دەبێت ئەم پرۆسەیە بەربەستی گەڕانەوەی ئەو کوردانە نەهێڵێت بۆ تورکیا و سودمەندبوون لە ناسنامە و وڵاتینامەی تورکیا.

هەروەها ئەو هەزاران کوردەی بەهۆی سکاڵای تورکیاوە لە ئەوروپا بڕیاری دەستگیرکردنیان بۆدەرچووە، یان بزنس و سەرمایەکانیان دەستی بەسەرداگیراوە، دەبێت سەرجەمیان پاکتاوبکرێت.

باکوری کوردستان و ئاشتی
بەهۆی هەڕەشەی تیرۆر و دۆسیەی پەکەکە، دەیان ساڵە ناوچە کوردنشینەکان پشتگوێخراون و جیاوازییەکی زۆر بەدیدەکرێت لەنێوان ناوچە کوردنشینەکان لەگەڵ ناوچەکانی دیکەی جوگرافیای تورکیا.
لە ساڵانی داهاتوودا، دەبێت پلانێکی نیشتمانیی هەبێت بۆ دووبارە گێڕانەوەی وەبەرهێنان و سەرمایەگوزارییە نیشتمانییەکان بۆ باکوری کوردستان، ئەگەرچی لە دوو دەیەی رابردوودا لەو بوارەدا هەوڵی زۆردراوە.