زانست

نەیزەكێك كە200 ساڵ لەمەوبەر كەوتووەتە سەرزەوی تێگەیشتنمان لەبارەی مەریخ دەگۆڕێت

زۆربەی ئەو شتانەی كە لەبارەی ناوەوەی هەسارەی سوورەوە دەیزانین، لە سێ بەردی بۆشایی ئاسمانەوە هاتووە كە لەسەر هەسارەكەمان نیشتەوە دوای ئەوەی بەهۆی كاریگەرییەوە لە مەریخ تەقێنرانەوە، بەڵام شیكارییە نوێیەكان  دەریدەخەن كە پێكهاتەی كیمیایی ناوەوەی مەریخ بە شێوەیەكی بەرچاو لە نەیزەكەكانەوە هاتووە، وە ئاماژە بەوەدەكات  كە مەریخ توخمە هەڵاوساوەكانی هایدرۆجین و ئۆكسجینی لەم پێكدادانانە وەرگرتووە.

پێشتر وا بیردەكرایەوە كە لە هەورێكی گەورەی گازیەوە هاتوون كە پێی دەوترێت تەمومژاوی خۆریان نێبولا (nebula)

 پسپۆڕان شیكارییان بۆ نمونەی نەیزەكی چاسینی كردووە كە ٢٠٠ ساڵ لەمەوبەر بەر زەوی كەوتووە ،لەوانە نەیزەكی چاسینگی كە لە ساڵی ١٨١٥ لە باكووری ڕۆژهەڵاتی فەرەنسا كەوتە خوارەوە و دوو نەیزەكی دیكەش كە بە شێرگۆتی و نەخلا ناسراون.

شیكارییەكە دەریدەخات كە پێكهاتەی كیمیایی ناوەوەی مەریخ تا ڕادەیەكی زۆر لە پێكدادانی نەیزەكەكانەوە هاتووە، نەك لە هەورێكی زەبەلاحی گازیەوە كە پێی دەوترێت تەمەهەوری خۆر وەك پێشتر بیری لێدەكرایەوە.

ئەمەش دژایەتی بیركردنەوەی ئێستا دەكات كە چۆن هەسارە بەردینەكانی وەك زەوی و مەریخ توخمە هەڵاوساوەكانی وەك هایدرۆجین، كاربۆن، ئۆكسجین، نایترۆجین و گازە بەرزەكان بەدەست دەهێنن لەگەڵ دروستبوونیان.

ئەمەش  بەهۆی ئەوەوە دێت  كە مەریخ جێگەی سەرنجی تایبەتە چونكە بە شێوەیەكی تاڕادەیەك خێرا دروست بووە — لە نزیكەی ٤ ملیۆن ساڵدا دوای لەدایكبوونی كۆمەڵەی خۆر ڕەق بوو، لە كاتێكدا زەوی ٥٠ بۆ ١٠٠ ملیۆن ساڵی خایاند بۆ دروستبوون.

مەریخ چوارەم هەسارەیە لە خۆرەوە، جیهانێكی تۆزاوی و سارد و بیابانی 'نزیك لە مردن'ی هەیە كە بەرگەهەوایەكی زۆر تەنكە.

هەروەها مەریخ هەسارەیەكی دینامیكییە كە وەرزەكان و سەهۆڵی جەمسەرەكان و كانیۆن و گڕكانە لەناوچوونەكانی تێدایە، ئەویش بەڵگەیە بۆ چالاك بوونی لەرابردوودا.

یەكێكە لەو هەسارانەی كە زۆرترین گەڕانی بۆ كراوە لە كۆمەڵەی خۆردا و تاكە هەسارەیە كە مرۆڤ پشكنینی تێدا ئەنجامداوە.

ڕۆژێك لەسەر مەریخ كەمێك زیاتر لە ٢٤ كاتژمێری دەوێت و ساڵێك ٦٨٧ ڕۆژی زەوییە.

هەواڵ

موقتەدا سەدر هەڵبژاردن رەتدەکاتەوە و چاوەڕێی دوو ئەگەرە

سەرەڕای کشانەوەی لە پرۆسەی سیاسی و بەشدارینەکردنی لە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق، بەڵام موقتەدا سەدر هێشتا مۆتەکەی دەسەڵاتدارانی عێراقە، ئەمەش وایکردووە لەلایەک چاویان لەسەر هەڵبژاردن بێت و لەلایەکیش چاویان لەسەر سەدر بێت، خودی موقتەدا سەدریش چاوەڕێی روودانی دوو ئەگەرە لە عێراق.

موقتەدا سەدر سەرکردەی ڕەوتی سەدر، هێشتا یەکێکە لە گەورەترین مەتەڵە سیاسییەکان، کە ڕووبەڕووی نەیارەکانی دەبێتەوە لە چوارچێوەی هەماهەنگیدا، یان تەنانەت لایەنگران و هاوپەیمانە نزیکەکانی.

لەدوای بڕیارە بەناوبانگەکەی سەدر بۆ کشانەوەی کوتلە پەرلەمانییەکەی کە خاوەنی 72 کورسی پەرلەمانی بوو، لە هاوینی 2022 و راگەیاندنی ڕەتکردنەوەی کارکردن لەگەڵ "گەندەڵکاران" کە مەبەستی چوارچێوەی هەماهەنگی بوو، پێشبینیەکان سەبارەت بە هەنگاوی داهاتووی سەدر بەردەوام مشتومڕی لە نێوان سیاسەتمەداران و شیکەرەوەکان و تەنانەت هاوڵاتیانی ئاسایی دروستکردووە.

موقتەدا سەدر لە هەموو پەیامەکانیدا سەبارەت بە کشانەوەی لە پرۆسەی سیاسی و هەڵبژارد، تەنها ئاماژەی بە چینێکی گەندەڵی دەسەڵاتدار کردووە، بەبێ ئەوەی هیچ نیازێکی تری خۆی بخاتەڕوو، بەڵام سەرکردەویەکەی چوارچێوەی هەماهەنگی خواستی سەدر ئاشکرا دەکات.

سەرکردەیەک لە چوارچێوەی هەماهەنگی کە نەیویست ناوی ئاشکرا بکرێت، بە ڕۆژنامەی «الشرق الأوسط»ـى راگەیاندووە، سەدر سیستەمێکی دەوێت کە لەگەڵ تێڕوانینی خۆیدا بگونجێت، کە لەوانەیە لەگەڵ تێڕوانینی ئەوانی تردا نەگونجێت.

ئەو سەرکردەیەی چوارچێوەی هەماهەنگی پێیوایە، کشانەوەی ئێستای موقتەدا سەدر لە پرۆسەی سیاسی و بایکۆتی هەڵبژاردن، لەم دیدگایەوە سەرچاوە دەگرێت نەک ڕق لە کاری سیاسی.

ئاماژە بە پێگە و بەهێزی سەدر دەکات لە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی و دەڵێت: لەوانەیە یارییەکە بە تەواوی بگۆڕێت تەنانەت ئەگەر لە پێشبڕکێی هەڵبژاردنیش دوور بێت، هەر بۆیە، چوارچێوەی هەماهەنگی چاوێکیان لەسەر هەڵبژاردنەکان و چاوەکەی دیکەش لەسەر سەدرە.

لەگەڵ ئەوەی لایەنەسیاسییەکان و چاودێرانی سیاسی پێیانوابوو، سەدر لە چوار ساڵی رابروودا، شەقامی لە بەرژەوەندی خۆی ساز و ئامادەکردووە بۆ چوونە سەر سندوقەکانی دەنگدان، بەڵام لە بڕیارێکی چاوەڕواننەکراودا، سەدر بایکۆتکردنی هەڵبژاردنی راگەیاند، هەرچەندە سەرۆک کۆماری عێراق بە فەرمی داوای لێکرد بە بڕیارەکەیدا بچێتەوە، بەڵام ئەو سوربوو لەسەر بڕیارەکەی.

لە ناوەڕاستی مانگی تەمووزی ساڵی ڕابردوودا، موقتەدا سەدر بڕیارێکی دەرکرد بۆ دوورخستنەوەی 31 کەس لە بزووتنەوەکە و باڵی سەربازی سەرایا سەلام، بەهۆی ئاماەکارییان بۆ بەشداریکردنیان لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا.

سەرکردەیەکی رەوتی سەر بە رۆژنامەی «الشرق الأوسط»ـى وتووە، ڕەوتی سەدر پشتگیری لە هیچ لیست و کاندیدێک ناکات لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا، ئەو سەرکردەیە ڕەتی دەکاتەوە پێشبینی هەنگاوەکانی داهاتووی سەدر بکات و دەڵێت: هەموو شتێک دەگونجێت، بەڵام کەس نازانێت چۆن و کەی ڕوودەدات.

ئەو سەرکردەیە ئاماژەی بەوەکردووە، کە سەدر درکپێدەکات و گرەو لەسەر ئەگەری داڕمانی چوارچێوەی هەماهەنگی دەکات بە تێپەڕبوونی کات، چونکە بڕوا وایە سیستەمی سیاسی ئێستا بە ئاسانی چاکسازی ناکرێت.

دەشڵێت: سەدر هەموو جۆرە کارێکی سیاسی تاقیکردۆتەوە. بەشداری کردن لە پەرلەمان و کشانەوەی لێی و بەشداریکردن لە حکومەت و کشانەوەی لێی و هەروەها دژایەتیکردنی چالاکی لە شەقامدا و پێدەچێت گەیشتووەتە ئەو ئەنجامەی کە ئەم سیستەمە توانای چاکسازی نییە.

یەکێکی تر لەو ئەگەرانەی کە سەدر چاوەڕێی دەکات، شوێنگرتنەوەی عەلی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەکانە لە عێراق، خودی سەدریش خواستی خۆی بۆ جێگرتنەوەی نەشاردووەتەوە و بەپێی بنەماکانی مەزهەبی شیعە، موقتەدا سەدر هەموو مەرجەکانی تێدایە.