ژیان

مرۆڤ تەمەنی درێژتر دەبێت بەڵام لە تەندروستی کەمتر... بەهۆی قەڵەوی و نەخۆشی شەکرە

لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٠ بۆ ٢٠٢١ ژمارەی ئەو ساڵانەی کە مرۆڤەکان لە دۆخێکی خراپدا دەژین بە ڕێژەی ٥٠% زیادی کردووە
توێژینەوەیەکی گەورەی نێودەوڵەتی کە دوێنێ پێنجشەممە بڵاوکرایەوە، دەریخست قەڵەوی و بەرزی شەکر و پەستانی خوێن لە کێشەکانی میتابۆلیکن کە ئێستا دەبێتە هۆی زیادبوونی نزیکەی 50% لە ساڵانی تەمەندا کە مرۆڤ دەیتوانی لە تەندروستیدا بژی و لەدەست دەچێت بەهۆی نەخۆشی یان مردنی پێشوەختە، بە بەراورد بە ساڵی ٢٠٠٠.

هەر لەو ماوەیەدا، ژمارەی ئەو ساڵانەی کە بەهۆی هۆکارەکانی پەیوەست بە بەدخۆراکی دایکان و منداڵەکانەوە لەدەستچوون، وەکو کۆتاییهێنان یان بەفیڕۆدان، بە ڕێژەی ٧١.٥% کەمیکردووە.

توێژینەوەی بارگرانی جیهانی بۆ نەخۆشی و برینداربوون و هۆکاری مەترسی بۆ ساڵی ٢٠٢١ کە ئەمڕۆ پێنجشەممە لە ڕۆژنامەی لانسێتدا بڵاوکراوەتەوە، داتای ٢٠٤ وڵات و ناوچە بەکارهێناوە بۆ دەستنیشانکردنی هۆکارە سەرەکییەکانی نەخۆشی و مردنی پێشوەختە لە سەرانسەری جیهاندا.

نووسەرانی توێژینەوەکە دەڵێن داتاکان گۆڕانکارییەکی ڕوون لە ئاستەنگە تەندروستییە جیهانییەکان نیشان دەدەن لەگەڵ تەمەنی دانیشتووان و گۆڕانی شێوازی ژیان، هەرچەندە پیسبوونی هەوا گەورەترین هۆکاری مەترسی بووە لە داتاکانی ساڵی ٢٠٠٠ و ٢٠٢١دا.

هەروەها ئاماژەیان بەوە کردووە کە ئەنجامەکان یەکسان نەبوون، لەگەڵ کەمخۆراکی هێشتا هۆکارێکی سەرەکی مەترسیدارە لە ئەفریقای ژێر سەحرا، بۆ نموونە.

توێژەران ئاماژەیان بەوەشکردووە، نەخۆشیی تەندروستی لەنێو ئەو کەسانەی تەمەنیان لە تەمەنی ١٥ بۆ ٤٩ ساڵدایە لە سەرانسەری جیهاندا زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ بەرزبوونەوەی ڕێژەی بارستەی لەش و بەرزبوونەوەی ڕێژەی شەکر لە خوێندا، کە هۆکاری مەترسین بۆ تووشبوون بە نەخۆشی شەکرە.
لیان ئۆنگ، توێژەری باڵا لە پەیمانگای پێوانە و هەڵسەنگاندنی تەندروستی لە زانکۆی واشنتۆن کە سەرکردایەتی توێژینەوەکە دەکات، دەڵێت: "ڕەنگە ڕەوتەکانی داهاتوو زۆر جیاواز بن لە ڕەوتەکانی ڕابردوو بەهۆی هۆکارەکانی وەک گۆڕانی کەشوهەوا، بەرزبوونەوەی قەڵەوی و ئالوودەبوون".

توێژینەوەیەکی هاوڕێی پانێڵی بارگرانی جیهانی پێشبینی کردووە کە تەمەنی چاوەڕوانکراو تا ساڵی ٢٠٥٠، ٤.٥ ساڵ بەرزبێتەوە، لە ٧٣.٦ ساڵەوە بۆ ٧٨.١ ساڵ.

پێدەچێت گەورەترین زیادبوون لەو وڵاتانەدا بێت کە لە ئێستادا خەمڵاندنەکانیان کەمن، ئەمەش بەو مانایەیە کە تەمەنی چاوەڕوانکراو لە سەرانسەری جیهاندا دەستیکردووە بە یەکگرتن.

هەرچەندە تاکەکان تەمەنیان زیاتر دەبێت، بەڵام بەپێی توێژینەوەکە پێشبینی دەکرێت ساڵانی زیاتری تەمەنیان لە دۆخی خراپی تەندروستیدا بەسەر بەرن.

هەواڵ

هەرێمی کوردستان بە یاساکەی عێراق زیاتر لە 35 هەزار کەس پێکەوە خانەنشین دەکات

ئەمساڵ هەرێمی کوردستان زیاتر لە 35 هەزار کەس پێکەوە خانەشین دەکات، هەر کەسێکیشیان تەمەنی خزمەتی 25 ساڵ بێت 18 مووچەی پێکەوە پێدەدرێت. پێشبینی دەکرێت، بە خانەنشینی بوونی ئەو ژمارە فەرمانبەرە دەرگای دامەزراندنی نوێ بەڕوی بەشێک لە گەنجاندا بکرێتەوە.

حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیاریداوە، تەنها لە مانگی کانوونی دووەمی ئەمساڵدا زیاتر لە 35 هەزار فەرمانبەر خانەنشین بکات. 

بەشی کارگێڕی سەرجەم فەرمانگەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ماوەی دوو ڕۆژە سەرقاڵی ئامادەکردن و رێکخستنی لیستی ئەو فەرمانبەرانەن کە خانەنشین دەکرێن.

بەپێی ڕێکارەکان، ئەو کەسانەی لەم قۆناغەدا خانەشین دەکرێن، لەدایکبووانی ساڵەکانی 1962،1963،1964ن لەگەڵ لەدایکبووانی مانگی یەکی ساڵی 1965 کە تەمەنیان بووەتە 60 ساڵ خانەنشین دەکرێن.

یاساکەی عێراق بۆ خانەشینکردنی فەرمانبەران بەکاردەهێنرێت
کۆتایی مانگی تشرینی دووەمی 2022، دادگاى باڵاى فیدراڵى عێراق، بڕیاریدا بە پابەندکردنی حکومەتى هەرێمى کوردستان بە کارکردن بە یاسای ژمارە 9ـی ساڵی 2014ـی تایبەت بە یاسای یەکگرتوی خانەنشینی عێراق، بەگوێرەى یاساکە کەمترین موچەى خانەنشینى 400 هەزار دینار دەبێت.

تەموزی 2024، حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندبوونی خۆی بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیەوە ڕاگەیاند و بڕیاریدا ئەو یاسایە بۆ خانەنشینکردنی فەرمانبەرانی بەکاربهێنێت. 

حکومەتی هەرێمی کوردستان لە خانەنشینکردنی ئەم فەرمانبەرە نوێیانەشدا پشت بە هەمان یاسا دەبەستێت، بەڵام بڕیاریداوە، تەمەنی خانەنشینیی لە 63 ساڵەوە بۆ 60 ساڵی كەم بکرێتەوە. 

بەپێی یاسای خانەنشینی عێراق کە هەرێمی کوردستان بۆ خانەنیشینی بوونی فەرمانبەران بەکاریدەهینێت، هەر فەرمانبەرێک لە کاتی خانەنشینیدا ئەگەر 25 ساڵ خزمەتی هەبێت، 12 مووچە وەک پاداشتی ساڵانی خزمەت پێدەدرێت لەگەڵ شەش مووچەی مۆڵەتی کۆکراوە.

کەسوکاری شەهیدان دەتوانن خانەنشین نەبن
وەزارەتی دارایی و ئابوریی هەرێمی کوردستان مافی بەردەوامبوون بەو کەسانە دەدات کە خاوەن شەهیدی پلە یەک و دوون و تەمەنی خانەشینیان تەواو کردووە. 

بەپێی ڕاگەیەندراوی وەزارەتەکە، ئەو کەسانەی کەسی پلە یەک و پلە دوویان شەهیدە، فۆڕمێکی تایبەتی وەزارەتی دارایی عێراقییان پڕکردوەتەوە، بە مەبەستی "ئەنجامدانی کاری پێویست و بەردەوامبوونیان لە خزمەت".

ژمارەی خانەنشیان 
بەپێی دوایین ڕاپۆرتی وەزارەتی دارایی و ئابوری بۆ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان، 277 هەزار و 541 کەس لە هەرێمی کوردستان خانەنشینن.

بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێمی کوردستان، مووچەی یەک مانگی خانەشینان پێویستی بە زیاتر لە 180 ملیار دیناری مانگانە هەیە. 

دامەزراندن دەکرێتەوە؟ 
خانەنشین بوون، ڕێگەیەکە بۆ نوێکردنەوەی فەرمانگە و دامەزراوە حکومییەکان بە گەنجان و لاوان، چونکە پێویستە لەگەڵ خانەشینبوونی توێژێکدا توێژێکی نوێ دابمەزرێت. 
تا ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستان هیچ، ڕێکار و ڕێنماییەکی بڵاونەکردوەتەوە کە تایبەت بێت بە دامەزراندنی فەرمانبەری نوێ لە شوێنی ئەو فەرمانبەرانەی خانەنشین دەکرێن، بەڵام  پێشبینی دەکرێت، بە خانەنشینی بوونی ئەو ژمارە فەرمانبەرە دەرگای دامەزراندنی نوێ بەڕوی بەشێک لە گەنجاندا بکرێتەوە.