بۆ گەیشتن بەم ئەنجامانە، کە تیمەکە لە گۆڤاری PLOS Biology بڵاویانکردەوە، توێژەران چالاکیی دەمارەکانیان لە "تالاموسی بینایی" شیکردەوە، کە ناوچەیەکی مێشکە و ڕاستەوخۆ لە چاوەوە لە ڕێگەی دەماری بیناییەوە سیگناڵە بینراوەکان وەردەگرێت.
توێژەران چالاکیی دەمارەکانیان لە هیپۆتالاموسی کۆمەڵێک ئاژەڵدا شیکردەوە لە کاتی حاڵەتەکانی وروژاندن و بێهێزیدا کە بەرکەوتەی بوون توێژەران چاودێری تیرەی چاویلکەی ئاژەڵە تاقیکارییەکانیان کردووە، چونکە قەبارە گەورەکەی ئاماژەیە بۆ حاڵەتی وروژاندن.
تاقیکردنەوەکان دەریانخستووە کە ڕێڕەوی سیگناڵەکانی دەماری بینین لە مێشکدا بەپێی بارودۆخی ئاژەڵەکە جیاوازە ئەگەر ناچالاک بێت ئەوا ناوچە مەعریفییە تایبەتەکان کاریگەرییان لەسەر دەبێت و ئەگەر چالاک بێت ئەوا ناوچە مەعریفیەکانی تر کاریگەرییان لەسەر دەبێت، ئەمەش بەپێی بەیاننامەیەکی ڕۆژنامەوانی فەرمی لەلایەن زانکۆی لودویگ ماکسیمیلیانەوە دەرچووە.
ئەمەش ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە کە کاریگەرییە هەستیارەکان - واتە ئەوەی کە ئاژەڵێک هەستی پێدەکات کاتێک شتێک دەبینێت، هەرچییەک بێت - بەپێی بارودۆخی ناوەوەی خۆی جیاوازە لەڕاستیدا توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە کاریگەریی ئاژەڵەکان وابەستەی هیچ هۆکارێکی دیکە نەبووە، وەک پێگەی ئەگەر دەجووڵایەوە، دانیشتبوو، یان چاوەکانی دەجووڵاند.
باشترین پێشبینی
ئەمەش لەگەڵ ئەنجامی توێژینەوەیەکدا یەکدەگرێتەوە کە لەلایەن تیمێکی توێژینەوەی زانکۆی جۆن هۆپکینزەوە چەند ساڵێک لەمەوبەر ئەنجامدرا، لەو ماوەیەدا هەوڵیاندا وەڵامی ئەو پرسیارە بدەنەوە: ئایا ئێمە واقیعی جیهانی ڕاستەقینە دەبینین یان دەبینین کە مێشکمان دەیەوێت چی ببینێت بەبێ گوێدانە ئەم واقیعە؟
گریمانە سەرەکییەکە دەڵێت دوو جۆر پرۆسێسکردن لە مێشکماندا هەیە یەکەمیان پەیوەندی بە داتاکانەوە هەیە کە لە جیهانی دەرەوە لە ڕێگەی ئامرازە هەستیارەکانەوە دێت وەک بیستن یان بینین، دووەمیان پەیوەندی بە ئەزموونی پێشووی مێشکمانەوە هەیە جیهان و باری فیزیۆلۆژی و دەروونیمان.
بەپێی ئەو لێکۆڵینەوەیە کە تیمەکە لە بڵاوکراوەکانی ئەکادیمیای نیشتمانی زانستی (BNAS)دا بڵاویکردۆتەوە، جۆری دووەمی پرۆسێسکردن لە مێشکماندا مەیلی زاڵبوونە، ئەمەش جیهان لەبەردەم چاوماندا دروستدەکات بەو شێوەیەی کە دەمانەوێت، نەک وەک ئەوەی لە واقیعی بابەتییدا هەیە .
تیمێکی گەورەی توێژەرانی بواری زانستی دەمار، مەیلی بەرەو ڕەوایەتی ئەم گریمانەیە دەچن، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم، کاتێک پزیشک و فیزیازان و بیرکاری ئەڵمانی هێرمان ڤۆن هێلمهۆڵتز وای زانی کە ئەوەی ئێمە هەستی پێدەکەین واقیع نییە، بەڵکو زیاتر ئەو گریمانەیە باشترین پێشبینی کە مێشکمان دەتوانێت بیکات سەبارەت بەم واقیعە، کە پێشبینییەکە ئەو وێنەیەی کە لە ڕاستیدا دەیبینین تێکەڵ بە ئەزموونەکانی مێشکمانە.
ئەمساڵ هەرێمی کوردستان زیاتر لە 35 هەزار کەس پێکەوە خانەشین دەکات، هەر کەسێکیشیان تەمەنی خزمەتی 25 ساڵ بێت 18 مووچەی پێکەوە پێدەدرێت. پێشبینی دەکرێت، بە خانەنشینی بوونی ئەو ژمارە فەرمانبەرە دەرگای دامەزراندنی نوێ بەڕوی بەشێک لە گەنجاندا بکرێتەوە.
حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیاریداوە، تەنها لە مانگی کانوونی دووەمی ئەمساڵدا زیاتر لە 35 هەزار فەرمانبەر خانەنشین بکات.
بەشی کارگێڕی سەرجەم فەرمانگەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ماوەی دوو ڕۆژە سەرقاڵی ئامادەکردن و رێکخستنی لیستی ئەو فەرمانبەرانەن کە خانەنشین دەکرێن.
بەپێی ڕێکارەکان، ئەو کەسانەی لەم قۆناغەدا خانەشین دەکرێن، لەدایکبووانی ساڵەکانی 1962،1963،1964ن لەگەڵ لەدایکبووانی مانگی یەکی ساڵی 1965 کە تەمەنیان بووەتە 60 ساڵ خانەنشین دەکرێن.
یاساکەی عێراق بۆ خانەشینکردنی فەرمانبەران بەکاردەهێنرێت
کۆتایی مانگی تشرینی دووەمی 2022، دادگاى باڵاى فیدراڵى عێراق، بڕیاریدا بە پابەندکردنی حکومەتى هەرێمى کوردستان بە کارکردن بە یاسای ژمارە 9ـی ساڵی 2014ـی تایبەت بە یاسای یەکگرتوی خانەنشینی عێراق، بەگوێرەى یاساکە کەمترین موچەى خانەنشینى 400 هەزار دینار دەبێت.
تەموزی 2024، حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندبوونی خۆی بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیەوە ڕاگەیاند و بڕیاریدا ئەو یاسایە بۆ خانەنشینکردنی فەرمانبەرانی بەکاربهێنێت.
حکومەتی هەرێمی کوردستان لە خانەنشینکردنی ئەم فەرمانبەرە نوێیانەشدا پشت بە هەمان یاسا دەبەستێت، بەڵام بڕیاریداوە، تەمەنی خانەنشینیی لە 63 ساڵەوە بۆ 60 ساڵی كەم بکرێتەوە.
بەپێی یاسای خانەنشینی عێراق کە هەرێمی کوردستان بۆ خانەنیشینی بوونی فەرمانبەران بەکاریدەهینێت، هەر فەرمانبەرێک لە کاتی خانەنشینیدا ئەگەر 25 ساڵ خزمەتی هەبێت، 12 مووچە وەک پاداشتی ساڵانی خزمەت پێدەدرێت لەگەڵ شەش مووچەی مۆڵەتی کۆکراوە.
کەسوکاری شەهیدان دەتوانن خانەنشین نەبن
وەزارەتی دارایی و ئابوریی هەرێمی کوردستان مافی بەردەوامبوون بەو کەسانە دەدات کە خاوەن شەهیدی پلە یەک و دوون و تەمەنی خانەشینیان تەواو کردووە.
بەپێی ڕاگەیەندراوی وەزارەتەکە، ئەو کەسانەی کەسی پلە یەک و پلە دوویان شەهیدە، فۆڕمێکی تایبەتی وەزارەتی دارایی عێراقییان پڕکردوەتەوە، بە مەبەستی "ئەنجامدانی کاری پێویست و بەردەوامبوونیان لە خزمەت".
ژمارەی خانەنشیان
بەپێی دوایین ڕاپۆرتی وەزارەتی دارایی و ئابوری بۆ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان، 277 هەزار و 541 کەس لە هەرێمی کوردستان خانەنشینن.
بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێمی کوردستان، مووچەی یەک مانگی خانەشینان پێویستی بە زیاتر لە 180 ملیار دیناری مانگانە هەیە.
دامەزراندن دەکرێتەوە؟
خانەنشین بوون، ڕێگەیەکە بۆ نوێکردنەوەی فەرمانگە و دامەزراوە حکومییەکان بە گەنجان و لاوان، چونکە پێویستە لەگەڵ خانەشینبوونی توێژێکدا توێژێکی نوێ دابمەزرێت.
تا ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستان هیچ، ڕێکار و ڕێنماییەکی بڵاونەکردوەتەوە کە تایبەت بێت بە دامەزراندنی فەرمانبەری نوێ لە شوێنی ئەو فەرمانبەرانەی خانەنشین دەکرێن، بەڵام پێشبینی دەکرێت، بە خانەنشینی بوونی ئەو ژمارە فەرمانبەرە دەرگای دامەزراندنی نوێ بەڕوی بەشێک لە گەنجاندا بکرێتەوە.