زانست

شێواندنی واقیع... زاناکان پشتڕاستی دەکەنەوە: ئەوەی دەیبینین ئەوەیە کە مێشکمان بۆمان دەکێشێت

بۆ گەیشتن بەم ئەنجامانە، کە تیمەکە لە گۆڤاری PLOS Biology بڵاویانکردەوە، توێژەران چالاکیی دەمارەکانیان لە "تالاموسی بینایی" شیکردەوە، کە ناوچەیەکی مێشکە و ڕاستەوخۆ لە چاوەوە لە ڕێگەی دەماری بیناییەوە سیگناڵە بینراوەکان وەردەگرێت.

توێژەران چالاکیی دەمارەکانیان لە هیپۆتالاموسی کۆمەڵێک ئاژەڵدا شیکردەوە لە کاتی حاڵەتەکانی وروژاندن و بێهێزیدا کە بەرکەوتەی بوون توێژەران چاودێری تیرەی چاویلکەی ئاژەڵە تاقیکارییەکانیان کردووە، چونکە قەبارە گەورەکەی ئاماژەیە بۆ حاڵەتی وروژاندن.

تاقیکردنەوەکان دەریانخستووە کە ڕێڕەوی سیگناڵەکانی دەماری بینین لە مێشکدا بەپێی بارودۆخی ئاژەڵەکە جیاوازە ئەگەر ناچالاک بێت ئەوا ناوچە مەعریفییە تایبەتەکان کاریگەرییان لەسەر دەبێت و ئەگەر چالاک بێت ئەوا ناوچە مەعریفیەکانی تر کاریگەرییان لەسەر دەبێت، ئەمەش بەپێی بەیاننامەیەکی ڕۆژنامەوانی فەرمی لەلایەن زانکۆی لودویگ ماکسیمیلیانەوە دەرچووە.

ئەمەش ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە کە کاریگەرییە هەستیارەکان - واتە ئەوەی کە ئاژەڵێک هەستی پێدەکات کاتێک شتێک دەبینێت، هەرچییەک بێت - بەپێی بارودۆخی ناوەوەی خۆی جیاوازە لەڕاستیدا توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە کاریگەریی ئاژەڵەکان وابەستەی هیچ هۆکارێکی دیکە نەبووە، وەک پێگەی ئەگەر دەجووڵایەوە، دانیشتبوو، یان چاوەکانی دەجووڵاند.

باشترین پێشبینی
ئەمەش لەگەڵ ئەنجامی توێژینەوەیەکدا یەکدەگرێتەوە کە لەلایەن تیمێکی توێژینەوەی زانکۆی جۆن هۆپکینزەوە چەند ساڵێک لەمەوبەر ئەنجامدرا، لەو ماوەیەدا هەوڵیاندا وەڵامی ئەو پرسیارە بدەنەوە: ئایا ئێمە واقیعی جیهانی ڕاستەقینە دەبینین یان دەبینین کە مێشکمان دەیەوێت چی ببینێت بەبێ گوێدانە ئەم واقیعە؟

گریمانە سەرەکییەکە دەڵێت دوو جۆر پرۆسێسکردن لە مێشکماندا هەیە یەکەمیان پەیوەندی بە داتاکانەوە هەیە کە لە جیهانی دەرەوە لە ڕێگەی ئامرازە هەستیارەکانەوە دێت وەک بیستن یان بینین، دووەمیان پەیوەندی بە ئەزموونی پێشووی مێشکمانەوە هەیە جیهان و باری فیزیۆلۆژی و دەروونیمان.

بەپێی ئەو لێکۆڵینەوەیە کە تیمەکە لە بڵاوکراوەکانی ئەکادیمیای نیشتمانی زانستی (BNAS)دا بڵاویکردۆتەوە، جۆری دووەمی پرۆسێسکردن لە مێشکماندا مەیلی زاڵبوونە، ئەمەش جیهان لەبەردەم چاوماندا دروستدەکات بەو شێوەیەی کە دەمانەوێت، نەک وەک ئەوەی لە واقیعی بابەتییدا هەیە .

تیمێکی گەورەی توێژەرانی بواری زانستی دەمار، مەیلی بەرەو ڕەوایەتی ئەم گریمانەیە دەچن، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم، کاتێک پزیشک و فیزیازان و بیرکاری ئەڵمانی هێرمان ڤۆن هێلمهۆڵتز وای زانی کە ئەوەی ئێمە هەستی پێدەکەین واقیع نییە، بەڵکو زیاتر ئەو گریمانەیە باشترین پێشبینی کە مێشکمان دەتوانێت بیکات سەبارەت بەم واقیعە، کە پێشبینییەکە ئەو وێنەیەی کە لە ڕاستیدا دەیبینین تێکەڵ بە ئەزموونەکانی مێشکمانە.

هەواڵ

نزیکترین سیناریۆ.. یەکێتی و پارتی لەگەڵ پێکهاتەکان و سۆسیالیست حکومەت پێکدەهێنن

سیناریۆکانی پێکهێنانی کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان تا دێت ڕوونتر دەبنەوە، نزیکترین سیناریۆیش پێکهێنانی حکومەتە لەلایەن پارتی، یەکێتی، پێکهاتەکان و سۆسیالیستەوە. بەرەی گەل هەڵوێستی ناڕوونە و بە دوریش دەزانرێت پارتی بوونی بزوتنەوەکەی ڕەیان کلدانی لە حکومەتدا قبوڵ بکات. 
پارتی دیموکراتی کوردستان وەک براوەی یەکەمی هەڵبژاردن بۆ پێکهێنانی کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕەشنوسێکی لەگەڵ یەکێتیی نیشتمانی کوردستان ئامادە کردووە. 
ئامادەکردنی ئەو ڕەشنوسە کارەکانی پێکهێنانی کابینەی داهاتوویان ئاسانتر کردووە و سیناریۆکانی پێکهێنانی کابینەکەیان ڕونتر کردوەتەوە. 
بە گرەنتیکردنی پێکەوەیی پارتی و یەکێتی لە حکومەتی داهاتوودا، گرەو تەنها لەسەر ئەو لایەنانەی دیکە ماون کە ئامادەن بەشداری حکومەت بکەن.
نەوەی نوێ کە هێزی سێیەمەوە بە 15 کورسی لە دوای پارتی و یەکێتییەوە خاوەنی زۆرترین کورسی پەرلەمانی کوردستانە، ئەگەرچی چەند گەڕێکی کۆبونەوەی لەگەڵ پارتی و یەکێتی ئەنجامدا، بەڵام دواتر ڕایگەیاند بەشداری کابینەی دەیەم ناکەن.
یەکگرتووی ئیسلامی لەگەڵ ڕاگەیاندنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن بەشداریکردنی لە حکومەت ڕەتکردەوە، ڕەوتی هەڵوێستی نیشتمانیش پێش ئەنجامدانی هەڵبژاردن ڕەتیکردەوە لەگەڵ پارتی و یەکێتی بەشداری حکومەت بکات.
کۆمەڵی دادگەری لە ئەنجامەکان ناڕازییە، بڕیاریداوە نەک بەشداری حکومەت نەکات بەڵکو کاندیدە دەرچوەکانیشی نەنێرێتە پەرلەمان(هێرۆ عەتار لە دەرەوەی بڕیاری حزب بەشداری کردوە و کۆمەڵ دورخستەوەتەوە).
بزوتنەوەی گۆڕان کە لەم خولەدا تەنها خاوەنی یەک کورسییە، بەشداریکردن لە حکومەت بە هۆکاری هاڕەکردنی کورسییەکانی لە 25 کورسییەوە بۆ یەک کورسی دەزانێت ڕایگەیاندووە، وەک ئۆپۆزسیۆن دەمێنێتەوە. 

کێ لەگەڵ پارتی و یەکێتی دەچێتە حکومەتەوە؟ 
بەشێکی لایەنەکان هەر زوو خۆیان بۆ بەشداریکردن لە کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان یەکلایی کردوەتەوە و ڕایگەیاندووە، بەشداری حکومەت دەکەن. 
پێکهاتەکان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان خاوەنی پێنج کورسی پەرلەمانین، سێ کورسییان لە سنوری پارێزگاکانی هەولێر و دهۆکن، دوو کورسیشیان لە سنوری پارێزگای سلێمانییە. 
ئەو پەرلەمانتارانەی پێکهاتەکان کە لە سنوری هەولێر و دهۆکن نزیکن لە پارتی دیموکراتی کوردستانەوە، کە دوانیان نوێنەرایەتی پێکهاتەی مەسحی دەکەن و یەکێکیشیان نوێنەرایەتی پێکهاتەی تورکمان دەکات. 
نوێنەرانی پێکهاتەکانی سلێمانیش نزیکن لە یەکێتیی نیشتمانی کوردستانەوە، کە یەکێکیان لە پێکهاتەی تورکمانە و ئەوی دیکەشیان سەر بە بزوتنەوەی بابیلۆنی مەسیحیە بە سەرۆکایەتی ڕەیان کلدانی. 
مونا قاوەچی نوێنەری پێکهاتەی تورکمان لە سنوری پارێزگای هەولێر خۆی بۆ شداریکردن لە حکومەت یەکلایی کردوەتەوە، ئەگەرچی دوو نوێنەرەکەی مەسیحی هیچ هەڵوێستێکی فەرمیان نەبووە، بەڵام بەشداریکردنیان لە حکومەت ئەگەرێکی چاوەڕوانکراوی بەدیهاتووە. 
چاوەڕوانیش دەکرێت، لەگەڵ بەشداری یەکێتی لە حکومەت نوێنەری پێکهاتەی تورکمانیش لە سلێمانی بەشداری حکومەت بکات، بەڵام بە ئەگەرێکی دوور دەبینرێت پارتی بوونی ڕەیان کلدانی لە حکومەتی داهاتوو قبوڵ بکات. 
پارتی لەگەڵ ئەوەی ڕەیان کلدانی بە سەرکردەی گروپێکی میلیشیایی چەکدار دەزانێت، وەک " دوژمنی قەوارەی هەرێمی کوردستان"یش ناوی دەبەن.

نزیکترین سیناریۆ
 بەپێی هەڵوێستی حزبەکان و ئەزموونی ڕابردویان، پێکهێنانی حکومەت لەلایەن  پارتی، یەکێتی، پێکهاتەکان و سۆسیالیستەوە نزیکترین سیناریۆیی پێکهێنانی حکومەتی داهاتوو دەبێت. 
ناتوانرێت هیچ گرەوێک لەسەر بەرەی گەل بکرێت، بەڵام ئەوەی لە هەڵوێستی حزبەکە دەخوێندرێتەوە بەرەی گەل خواستی بەشداریکردن لە حکومەتی داهاتووی هەیە. 
بەرەی گەل گەڕێکی کۆبونەوەی لەگەڵ پارتی ئەنجامداوە و بڕیاریشە لە داهاتووو کۆبونەوەی دیکە لەسەر پێکهێنانی حکومەت ئەنجام بدەن.
ئەگەرچی خواستی بەرەی گەل بۆ شداریکردن لە حکومەت دەبینرێت، بەڵام فروانی بەرەی ئۆپۆزسیۆن ترسی لەلا درووستکردووە و نایەوێت لە هەڵبژاردنی داهاتوو جارێکی دیکە ئەنجامێکی بچوک بە دەستبهێنێت.

کەی حکومەتی داهاتوو پێکدەهێنرێت؟ 
نزیکبونەوەی پارتی و یەکێتی کارەکانی پێکهێنانی حکومەتی بە جۆرێک ئاسانکردووە، چاوەڕوان دەکرێت هەنگاوەکانیش خێراتر بکرێن.
ڕۆژی 24ـی کانوونی دووەمی 2025، مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان لە دیدارێکدا لەگەڵ کەناڵی (الشمس) کە بەشێکە لە میدیای پارتی و بە زمانی عەرەبی لە هەولێرەوە پەخش دەکات ڕایگەیاند، بەشێک لەلایەنەکان دەیانەوێت پێکهێنانی حکومەت بگاتە هەڵبژانەکانی ئەنجومەنی نوێنەران، بەڵام ئەوە جێگەی قبووڵکردن نییە، بەلایەنی زۆرەوە دەکرێت دوو مانگی دیکە چاوەڕێ بکرێت.
ڕۆژی 4ـی شوباتی 2025، عەلی حسێن ئەندامی مەکتەبی سیاسی پارتى لەکۆبونەوەیەکى ناوخۆی حزبەکەیدا رایگەیاند، هەنگاوەكان خێرا كراون بۆ پێکهێنانی حکومەت و دوای كۆبونەوەى مەسرور بارزانى و بافڵ تاڵەبانى، ئێستا كاری لیژنەكان باشتر بەڕێوە دەچن و ئومێد و هەوڵی جدی هەیە بۆئەوەی تا نزیکی نەورۆز كابینەی دەیەم پێكبهێنرێت.
بەپێی ئەو چاوەڕوانیانەی هەن، تا ناوەڕاستی ئەمساڵ کابینەی داهاتوو پێکدێت، کە مەسرور بارزانی تاکە کاندیدە بۆ سەرۆکایەتیکردنی.

خواستەکی بارزانی بەدی نایەت
مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان لە جارێکە داوای پێکهێنانی حکومەتی بنکەفراوانی کردوووە، ڕۆژی 17ـی تشرینی دووەمی 2024، مەسعود بارزانی لە میانی کۆبونەوەی لەگەڵ مارجن کوبیاک باڵیۆزی پۆڵەندا لە عێراق ڕایگەیاند، خوازیاری پێکهێنانی حکومەتێکی بنکەفراوانە.
ڕۆژی 24ـی کانوونی دووەمی 2025، مەسعود بارزانی لە دیکدارەکەیدا لەگەڵ کەناڵی (الشمس) باسی حکومەتی بنکەفروانی کردەوە و داوای لە هەموو لایەنە براوەکان کرد بەشداری کابینەی دەیەم بکەن. 
خواستەکەی مەسعود بارزانی لە پێکهێنانی کابینەی بنکەفراوان دورخستنەوەی حکومەتی بارزانی کوڕە لە ڕەخنەی ئۆپۆزسیۆن چونکە مەسرور بارزانی تاکە کاندیدی پارتییە بۆ پێکهێنانی کابینەی داهاتوو. 

کابینەی بنکەفروان لە هەرێمی کوردستان سەرنەکەوت
هەرێمی کوردستان ئەزمونێکی سەرنەکەوتووی لەگەڵ کابینەی بنکەفراوان هەیە، ساڵی 2014 بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی ئەو سیناریۆیە بەکارهێنرا بەڵام نەگەیشتە تەمەنی کۆتایی. 
ساڵی 2015 بەهۆی ناکۆکی پارتی و گۆڕان لەسەر یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان، پارتی سەرۆکی پەرلەمان و وەزیرەکانی گۆڕانی لە حکومەت دەرکرد و ڕێککەوتنی پێکهێنانی حکومەتی لەگەڵ بزوتنەوەکە هەڵوەشاندەوە
گۆڕان دوای دوو ساڵ لە هەنگاوەکەی پارتی دەست لەکارکێشانەوەی بە وەزیرەکانی کرد، دواتریش یەکگرتوو و کۆمەڵیش کشانەوەیان لە حکومەت ڕاگەیاند.

ئەنجامی هەڵبژاردن
ڕۆژی 20ـی تشرینی یەکەمی 2024، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان ئەنجام درا، بەپێی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردن کە لەلایەن کۆمسیۆنەوە بڵاوکراوەتەوە، پارتی 39 کورسی، یەکێتی 23 کورسی، نەوەی نوێ 15 کورسی، یەکگرتوو 7 کورسی، هەڵوێست 4 کورسی، کۆمەڵ 3 کورسی، بەرەی گەل 2 کورسی و هەریەک لە گۆڕان و هاوپەیمانی کوردستانیش یەکی کورسییەکیان بەدەستهێناوە.