زانست

لە رێی زەریای هێمنەوە زانایان پلان دادەنێن بۆ رزگارکردنی مرۆڤایەتی

بەگوێرەی راپۆرتێک کە رۆژنامەی دەیلی مەیلی بەریتانی بڵاویکردۆتەوە، زانایان هیواخوازن تا ساڵی ٢٠٢٦ ئەم پلانە جێبەجێ بکەن، واتە لەماوەی کەمتر لە دوو ساڵدا.
هۆکاری سەیر و چاوەڕواننەکراوی پشت پڕکردنی زەریای هێمن لە ئاسن، بریتییە لە بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا و رزگارکردنی مرۆڤایەتی لە بەرزبوونەوەی زیاتری پلەکانی گەرما و بارودۆخی کەشوهەوا، بەو پێیەی گۆڕانی کەشوهەوا هەڕەشە لە نەمانی هەندێک نشینگە دەکات لەسەر زەوی.
بەگوێرەی وردەکاریان ئەم تەکنەلۆژیایە پێی دەوترێت پیتاندنی ئاسنی زەریاکان (OIF)، هەروەها بەپێی ئەم تەکنەلۆژیایەهاڕاوی ئاسن فڕێدەدرێتە سەر رووی دەریا بۆ هاندانی گەشەی رووەکێکی بچووکی دەریایی کە پێی دەوترێت فیتۆپلانکتۆن، و ئەم پلانکتۆنانە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بەکاردەهێنن و گازی ناو زەریاکە رادەماڵن.
زاناکان دەڵێن، مۆدێلی کۆمپیوتەریی ئەم تەکنەلۆجیایە دەریخستووە کە بە دەردانی تا ٢ ملیۆن تۆن ئاسن بۆ ناو دەریا ساڵانە، تا ساڵی ٢١٠٠ نزیکەی ٥٠ ملیار تۆن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لادەبرێت.
توێژەران پلانیان هەیە تا ساڵی ٢٠٢٦ ئاسن لە سەرانسەری ٣٨٠٠ میل چوارگۆشە لە باکووری رۆژهەڵاتی زەریای هێمن بڵاوبکەنەوە.
بە دابەشکردنی ئاسن لە زەریای هێمن، زانایان دەتوانن گەشەی فیتۆپلانکتۆن بەرەوپێش ببەن و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگەهەوادا بۆ ساڵانی داهاتوو دوور بخەنەوە.
ئێستا زانایان کار لەسەر دۆزینەوەی رێگایەک دەکەن بۆ گۆڕینی ئاسن بۆ پاودەرێک کە بە ئاسانی لە ئاودا بتوێتەوە و بڵاوبێتەوە بۆ ناوچە ئامانجدارەکانی زەریاکە لەگەڵ توانەوەی ئاسنەکە بۆ ئەوەی وەک هاندەرێک بۆ فیتۆپلانکتۆنەکان کاربکات و یارمەتیان بدات خێرا گەشە بکەن.

هەواڵ

ئەتاتورک لە ئەشکەوتی جاسەنە بەڵێنی سەربەخۆی بە کورد دا و جێبەجێی نەکرد

دوای زیاتر لە سەدەیەک لە هەمان شوێنی ئەو بەڵێنە جێبەجێ نەکراوەی نوێنەری ئەتاتورک بۆ سەربەخۆیی بە کوردی دا، پارتی کرێکارانی کوردستان - پەکەکە دوای 41 ساڵ خەباتی چەکداری چەکەکانی سوتاند. 

 پارتی کرێکارانی کوردستان - پەکەکە دوای 41 ساڵ لە خەباتی چەکداری، لە هەمان ئەو شوێنەی زیاتر لە سەدەیەک لەمەوبەر نوێنەری ئەتاتورک بەڵێنی سەربەخۆیی بە کورد دا، چەکەکانی سوتاند. 

ساڵی 1922 - 1923 شەفیق ئۆزدەمیر یان ئۆزدەمیر پاشا بە نوێنەرایەتی مستەفا کەمال ئەتاتورک سەردانی ئەشکەوتی جاسەنی کرد و بە زارەکی بەڵێنی بەشێخ مەحمود دا  دوای پەیمانی لۆزان سەربەخۆیی یان لانیکەم ئەنەتۆنۆمی بە کورد بدرێت تا دوای نەمانی ئینگلیز بە ئیرادەی خۆی لە خاکەکەیدا بژی .

شەفیق ئۆزدەمیر ساڵی 1885 لە قاهیرە لە دایکبووە و چەرکەس بووە، ساڵی 1922 وەک نوێنەری تایبەتی ئەتاتورک بۆ پرسی ویلایەتی موسڵ بۆ عێراق و کوردستان نێردرا، بە کوردەکانی  وت، تاکە ڕێگە بۆ دەربازبوون لە کۆلۆنیالیزمی بەریتانیا هاوکارییە لەگەڵ ئەنقەرە.

ئۆزدەمیر پەرەی بەو بیرۆکەیە دەدا کە کوردەکان لەگەڵ تورکەکان لە سنوورەکانی میساقی میللیدا پێکەوە دەژین، ئەوەیش قازانجی ئەمنی و سیاسی زیاتری دەبێت.

شەفیق ئۆزدەمیر بەڵێنی بە کورد داوە کە ستەمیان لە بوارەکانی زمان و کولتوور و ئایین لەگەڵ ناکرێت و ناسنامەی ئیسلامییان پارێزراو دەبێت.

مێژونووس مەحمود ئاکیورکلی ڕایگەیاندووە، بەپێی بەڵگەنامە تازە دۆزراوەکانی ئەرشیفی عوسمانی، مستەفا کەمال شاندێکی ناردووە بۆ ئەوەی لەگەڵ شێخ مەحمود بەرزنجی کۆببێتەوە و ڕێککەوتنێکی 10 مادەیی داڕێژرا، لەوانە پێدانی پێگەیەکی هاوشێوەی "فیدراسیۆن" بە کورد.

دوای پەیمانی لۆزان ئەو بەڵێنانەی ئۆزدەمیر بە کوردی دابوون جێبەجێ نەکران، سیاسەتی فەرمی کۆماری تورکیا لە ساڵی 1924 بەدواوە بە درێژایی هێڵەکانی مۆدێلی دەوڵەتی نەتەوەیی یەکگرتوو داڕێژرا.

ئەم دۆخە بووە هۆی نائومێدی زۆرێک لە سەرکردەکانی کورد و زەمینەی بۆ ڕاپەڕینەکانی دواتر خۆش کرد وەک شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران لە ساڵی 1925 و شۆڕشەکانی دواتر تا دەگاتە پارتی کرێکارانی کوردستان کە لە ساڵی 1984 دەستی بە خەباتی چەکداری کرد. 

رۆژی 11ـی تەمووزی 2025، لە چوارچێوەی پرۆسەی ئاشتیدا 4 فەرماندە و 26 گەریلای پەکەکە لە ئەشکەوتی جاسەنە چەکەکانیان سوتاند. 

ئەشکەوتی جاسەنە بە دووریی 50 کیلۆمەتر دەکەوێتە رۆژئاوای شاری سلێمانی لە ناوچەی سورداش لەسەر رێگەی سلێمانی - دووکان. جاسەنە لە پشتی گوندی کانی خان، لە بناری چیایەکی گەورە هەڵکەوتووە.

پاش هێرشی فڕۆکەی سوپای ئینگلیز لە ساڵی 1923، شێخ مەحمودی حەفید ئەشکەوتی جاسەنەی کردە پەناگە، چاپخانەی تێدا دامەزراند و یەکەم رۆژنامەی تێدا بڵاوکردەوە بەناوی بانگی حەق کە لە 2ـی ئازاری 1923 بڵاوکرایەوە.

ئەشکەوتی جاسەنە لە شۆڕشی نوێیدا بۆ پێشمەرگە گرینگ بوو؛ لە دژی رژێمی بەعس پەناگەیەکی گرنگی هێزەکانی پێشمەرگە بووە لە ناوچەی سورداش و دوکان و زنجیرە چیای پیرەمەگرون.


سەرچاوەکان:
https://www.rupelanu.org/lozandan-once-kurtler-894h.htm

https://www.tamgaturk.com/yazarlar/mertcan-gurkan/turkiye-nin-musul-icin-unutulan-mucadelesi-ozdemir-bey-harekati/17314/

https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/060520234

 https://www.tarihistan.org/umut-berhan-sen-milli-mucadele-de-musul-cephesi-ve-derbent-muharebesi-zaferi/23135/