هەواڵ

دادوەرە سەرسەختەكەی ئێران، خۆی بۆ جێگرتنەوەی خامنەیی ئامادە دەكات

 هەڵبژاردنەکانی 2021ی ئێران لە بارودۆخێکی دارایی و کۆمەڵایەتیی خراپدا ئەنجامدرا، هۆکاری سەرەکی ئەمەش سزاکانی ئەمریکا بوو بۆسەر وڵاتەکە، لەلایەکی ترەوە  ڤایرۆسی کۆرۆنا کەشی هەڵبژاردنەکانی خراپترکرد.

ئێران ئەمجارە کورسی سەرۆکایەتی ڕادەستی ئیبراهیم رەئیسی دەکات، ئەو پیاوە ئاینییەی لە شاری مەشهەدەوە هاتووە و وەک دادوەرێك تێکەڵ بە کاری سیاسی بووە، لەو پێناوەشدا پشتگیری تەواوی لیدەکرێت لەلایەن ڕابەر و سەرکردەکانی وڵاتەوە، ئەم ڕێچکەیەی رەئیسی گرتوویەتییەبەر کەوتووەتەبەر لێشاوی تووڕەبوونی واشنتۆن وچەندین سزای بەسەردا سەپاندووە.

کەواتە ئیبراهیم رەئیسی کێیە؟ پۆست و پلەکانی لە کاروباری ئێراندا چی بوون؟ چی وایکرد ئەمریکا سزای بەسەردا بسەپینێت و پۆستە نوێیەکەی ئامادەکارییە بۆ چ پۆستێکی باڵای تر؟

رەئیسی لەدایکبووی ساڵی 1960ی شاری مەشهەدە، بڕوانامەی دکتۆرای لە فیقهی ئیسلامی و یاسادا بەدەست ‌هێناوە، بەمەش لە کاروبارەکانی  دادگادا ڕۆچووە.

بازدانە گەورەكەی ڕەئیسی
هەروەها وەک جێگری گشتی شاری کەرەجی ڕۆژئاوای تاران دەستنیشان کراوە لە ساڵی 1980 دا، دواتر بوو بە داواکاریی گشتی ئەو شارە.، بازدانە گەورەکەی پێنج ساڵ پاش ئەوە بوو کاتێک پۆستی جێگری داواکاریی گشتی گرتە ئەستۆ لە تارانی پایتەخت، بەمەش توانی متمانەی دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامیی ئێران، ئایەتوڵا خومەینی بەدەست بێنێت؛ هەربۆیە کێشە دادگاییەکانی لوڕستان، کرماشان، و سەمنانی ڕادەست کرد، لەگەڵ چەندین دۆسییەی دادگایی گرنگی دەوڵەتدا.  

رەئیسی پاش ئەوەی متمانەی زیاتر بەدەست ‌دێنێت لەلایەن سەرکردەکانی وڵاتەوە، پۆستی داواکاریی گشتی تارانی پێ ڕادەسپێردرێت لە نێوان ساڵانی 1989 بۆ 1994، پاشانیش وەک داواکاریی گشتیی تەواوی ئێران دەستنیشان دەکرێت لە ساڵی 2014 دا.

لە ئەندامی لیژنەی مردنەوە بۆ سەرۆكی ئێران

 رەئیسی یەکێک بووە لەو چوار دادوەرەی لە ساڵی 1988 دا ئەندام بوون لەو دەستەیەی بە "لیژنەی مردن" ناودەبرا، کە چارەنووسی هەزاران بەندکراویان دیاری دەکرد و بە بڕیاری ئەوان لەسێدارە دەدران لە پاش کۆتاییهاتنی ماوەی بەندکردنیان. تا ئێستاش پرۆسەی ئەو لەسێدارەدانانە لە پڕ نهێنیترین ڕووداوەکان هەژمار دەکرێت لە مێژووی ئێراندا پاش شۆڕشی ئیسلامی ئێران و هەرگیز لێکۆڵێنەوەی فەرمییان لەسەر نەکراوە.

هەندێک لە سیاسەتمەدارانی ئێران پێیان وایە رەئیسی کە بەم دواییانە پێی نایە 61 ساڵی تەمەنی، ئامادە دەکرێت بۆ جیگرتنەوەی عەلی خامنەیی، رابەری باڵای ئێران، کە 83 ساڵ تەمەنیەتی و لە ساڵی 1989وە ئەو پۆستەی هەیە.

ئەو سیاسەتمەدارانە پێیانوایە پۆستی سەرۆکایەتی یەکەم هەنگاوە بۆ ئەو جۆرە ئامادەکارییە، وەک ئاشکرایە رەئیسی لە بازنەی متمانەی خامنەییدایە و یەکێک بووە لە خوێندکارەکانی، هەروەک بیرۆکە و بۆچوونەکانیان زۆر لە یەک نزیکن.

ئەگەرچی کارکردنی رەئیسی لە کاروبارە دادگاییەکانی ئێراندا جێی رەزامەندی بووە لەلایەن دامەزراوەی ئاینیی وڵاتەوە، بەڵام ئەمە لە بازنەی تۆمەتەکانی ئەمریکا و ڕۆژئاوا  دایناوە، بەو پێیەی خامنەیی لە ساڵی 2019وە وەک سەرۆکی دەسەڵاتی دادگایی دەستنیشانی کردووە ، بەو هۆیەشەوە ئەمریکا کۆمەڵێک سزای بەسەردا سەپاندووە بەهۆی ئەو سەرپێچییانەی بەرامبەر مافی مرۆڤ ئەنجامی داون، کە لەسێدارەدانی بەندکراوانی سیاسی لە ساڵانی هەشتاکاندا و کپکردنی ناڕەزایەتیەکان و پێکدادانەکانی ساڵی 2009 لەخۆدەگرێت.  بە پێی وتەی چالاکوانانی مافی مرۆڤ، ئەمانە چەند ڕووداوێکن رەئیسی رۆڵی گەورەی تیایاندا هەبووە.

زۆرێک لە رەخنەگران دەڵێن رەئیسی دەبێتە هۆی وروژاندنی دڵەڕاوکێی واشنتۆن و ئێرانییەکان لە هەمان کاتدا، بەو پێیەی یەکێکە لە "سەرسەخترین دادوەرەکانی وڵات" و تۆمەتبارە بە ئەنجامدانی چەندین سەرپێچی لەو بوارەدا.

هەواڵ

لایەنەکانی هەرێمی کوردستان هەڕەشەی وەرگرتنی هەڵوێست دژی بەغدا دەکەن

پارتی و یەکێتی بەهۆی بڕیاری نەناردنی پارە بۆ هەرێمی کوردستان، هەڕەشەی راگەیاندنی هەڵوێستی نوێ دژی بەغدا دەکەن، فراکسیۆنە کوردییەکانی پەرلەمانی عێراق هەڵوێستی هاوبەش رادەگەیەنن و محەمەد حاجی مەحمودیش دەڵێت، باشترین کاتە ئێستا دەوڵەتی کوردی رابگەیەنین. 

 بڕیارەکانی حکومەتی عێراق بۆ نەناردنی پارەی مووچە ناڕەزایەتی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستانی لێکەوتەوە، مەکەبی سیاسی پارتی دیموکراتی کوردستان رایگەیاند، تا پێش جەژنی قوربان وەزارەتی دارایی عێراق شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان نەنێرێت، هەڵوێستی جیددییان دەبێت. 

پارتی حکومەتی فیدراڵی بە "پێشێلکردنی مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان" تۆمەتبار کردووە، نوسراوەکەی وەزارەتی دارایی عێراقیشی بۆ نەناردنی مووچە بۆ هەرێمی کوردستان وەک دوا پێشلکاری دژی دەستوور و بنەماکانی ڕێککەوتنی پێکهێنانی حکومەت وەسفکردووە. 

بڕیارە رۆژی 2ـی حوزەیرانی 2025، کۆمیتەی ناوەندیی پارتی لەسەر پرسەکە کۆبێتەوە تاتوێی پرسەکە بکات، وەک لە راگەیەندراوەکەی پارتیدا هاتووە، ئەگەر ماف و شایستە داراییەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕەوانە نەکرێت هەڵوێستی جدییان دەبێت". 
یەکێتیی نیشتمانی کوردستان تا ئێستا بە فەرمی هەڵوێستی خۆی  لەسەر بڕیارەکانی وەزارەتی دارایی عێراق رانەگەیاندووە، تەنها هەرێم كەمال ئاغا سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق بە میدیای حزبەکەی راگەیاندووە، بڕیارەكەی تەیف سامی وەزیری دارایی نایاساییە و دژی بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵییە.

باسی لەوەشكردووە، هێشتا خشتەی یاسای بودجەی 2025 رەوانەی پەرلەمان نەکراوە و پەسند نەکراوە، ئەم ساڵ مانگی پێنج تەواو نەبووە، بە چ پێوەرێک مووچەی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی و شایستەی هەرێمی کوردستان دەبڕێت؟. 
رۆژی 21ـی شوباتی 2024، دادگای فیدراڵی عێراق لەسەر سکاڵایەکی یەکگرتوو، دادگای فیدراڵی چەند بڕیارێکی لەبارەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانەوە دەرکرد، یەکێک لە بڕیارەکان پابەندکردنی بەغدا و هەولێر بوو بە خەرجکردنی مووچە دور لە ملمانێ سیاسییەکان.

دارا سێکانیانی، ئەندامی پەرلەمانی عێراق فراکسیۆنی یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان، هەولێر و بەغدا بە وەلانانی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی تۆمەتبار کرد و وتی،" نووسراوەکەی تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق پێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵییە و  هۆکارەکەی بێ متمانەیی و پابەند نەبوونە بەبڕیارەکانی دادگای فیدراڵیەوە".

باسی لەوەشکرد، زمانی هەڕەشەی سەرکردە سیاسییەکان خزمەت بە هیچ بوارێک و سەقامگیریی کەرتی ئابوری ناکات، ناکرێت مووچەخۆران باجی هەڵەکانی حکومەت بدەن. 
بڕیارە، فراکسیۆنە کوردستانییەکان بۆ رونکردنەوەی نیگەرانییەکان یاداشتێکی ناڕەزایەتیی لە دژی بڕیاری تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق بۆ نەناردنی مووچەی فەرمانبەرانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، بدەنە محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق. 

پارتی چاکسازیی تورکمان لەگەڵ داواکاری بۆ راگەیاندنی هەڵوێستی توندی هاوبەش دژ بە بڕیارەکانی حکومەتی عێراق، لە راگەیەندراوێکدا راگەیاندووە، " حکومەتی فیدراڵی عێراق بەردەوامە لە سزادانی هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان و ماددەکانی دەستوور پێشێڵ دەکات  و پاشگەز دەبێتەوە لە ڕێککەوتنەکان بە بیانوی بێ پاسا و بێ بنەما کە لەسەر مووچە و شایستە داراییەکان ئەنجام درابوون. 

باسی لەوەیشکردووە، بەغدا مووچەی کردووەتە کارتێکی سیاسی بۆ لاوازکردن و دژایەتیکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی.

نەوەی نوێ و کۆمەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان بە هۆکار دەزانن
جوڵانەوەی نەوەی نوێ کە لەناو هێزە ئۆپۆزسیۆنەکاندا خاوەنی زۆرترین کورسییە، تا ئێستا بە شێوەیەکی فەرمی هەڵوێستی خۆی رانەگەیاندووە، بەڵام لە رێگەی میدیاکانییەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی وەک هۆکار دیاریکردووە و بە پابەندنەبوو بە داواکارییەکانی حکومەتی عێراقەوە تۆمەتباری کردووە. 

کۆمەڵی دادگەری کوردستان لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، "ئۆباڵی کێشەی مووچە بە پلەی یەکەم دەکەوێتە ئەستۆی بەرپرسانی حکومەتی کاربەڕێکەری هەرێمی کوردستان، بەڵام بێگومان حکومەتی فیدراڵیش بەشێکی تاوانەکەی دەکەوێتە ئەستۆ، بەو پێیەی مووچە وەک کارتی سیاسی بەکار دەهێنێت و دەشزانێت کە خەڵک باجەکەی دەدەن".

باس لەوەیشکراوە، بابەتی مووچە کراوەتە چەکی ململانێی نێوان دەسەڵاتدارانی هەرێم و بەغداد و هاوڵاتییانی هەرێمی پێوە گیرۆدە کراوە و دەبێت جارێکی دیکە هاوڵاتیان دەبێت باجی هەڵەی بەرپرسانی هەردوولا بدەن و بە گیرفانی خاڵی جەژن بەڕێ بکەن.

عەلی حەمەساڵح بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست بڵاویکردەوە، ئەوان دەڵێن داهاتی نەوت و ناوخۆ نەگەڕاوەتەوە، لەبری سزای بەرپرسانی هەرێم بدەن و ڕێکاری یاسایی بگرنەبەر هاتون سزای موچەخۆرێک دەدەن، کە چەندین ساڵە قوربانیە. 

بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست پێی وایە، عێراقیش بێ خەتا نییە و وەک خۆی نوسیوویەتی،" ئەوان بە دەسەڵاتدارانی پارتی و یەکێتی دەڵێن، لە بازرگانی نەوت و قاچاخی و بردنی پارەی هەرێم بەردەوام بن و نەینێرنەوە بۆ عێراق، ئێمەش سزای موچەخۆران دەدەین".

محەمەدی حاجی مەحمود داوای راگەیاندنی دەوڵەتی کوردی دەکات
محەمەد حاجی مەحمود، سکرتێری گشتیی پارتی سۆسیال دیموکراتی کوردستان جارێکی دیکە پرسی ریفراندۆمی ورژاندووە و پێی وایە، ڕیفراندۆم هەیە و دەبێت هەرێمی کوردستان بڕیاری خۆی بدات، چونکە ڕیفراندۆم دەنگی پێویستی بۆ جیابوونەوەی کورد لە عێراق بەدەستهێناوە.

باسی لەوەشکردووە، ئەوەی بەرامبەر بە کورد دەکرێت بڕیاری هەموو سیاسییەکانی عێراقە نەک تەنها وەزیری دارایی، ئەوەی عێراق دەیکات کاردانەوەی واژۆکردنی گرێبەستەکانی کوردستانە لە ئەمریکا.

محەمەد حاجی مەحمود بۆچوونی وایە، عێراق زۆر لاوازە و کورد زۆر بەهێزە، بۆیە عێراق بەبێ کورد هەڵبژاردنی بۆ ناکرێت، بەبێ بەشداریی کورد لە پرۆسەی سیاسیدا هەموو شتێک لە عیراق تێکدەچێت.

نوسراوەکەی تەیف سامی
تەیف سامى، وەزارەتى دارایی عێراق، بە نووسراوێکی فەرمی حکومەتی هەرێمى کوردستانى ئاگادار کردووەتەوە لەوەى چیدیکە ناتوانێت لە ناردنى پارەی مووچە بەردەوام بێت، بە پاساوى ئەوەى بڕى پشکى دیاریکراوى خۆى لە یاسای بودجە تێ پەڕاندووە