تەندروستی

٨ ی ئایار ڕۆژی جیهانی تالاسیمیایە

تالاسیمیا چیە؟

چۆن بەرەنگاری تەشەنەسەندنی تالاسیمیا ببینەوە؟

ئایا هیچ ڕێگا چارەسەریەک هەیە بۆ خۆپاراستن و چارەسەرکردنی تالاسیمیا؟

تالاسیمیا یەکێکە لە نەخۆشیە بۆماوەییەکان کە تیایدا کەسی تووشبوو ناتوانێت بە شێوەیەکی ئاسای و ڕێژەیەکی ئاسایی خوێن و خانەکانی خوێن دروستکەن. کەسانی تووشبوو ئاستی هیمۆگڵۆبینیان دادەبەزێت، نەخۆشیەکە کە تێکچونێکی بۆ ماوەییە تەنها ڕێگەی گواستنەوەی بۆ هێڵی هەڵگرە لە ڕێی باوانەوە بۆ منداڵەکانیان.

ڕێژەی تێکچوون و توندی نەخۆشیەکە لە ئاستی سووک بۆ حاڵەتی قوورسە، کە دەکرێت لە وەرگرتنی دەرمان بۆ بەبەردەوامی خوێن گواستنەوە بۆ کەسی تووشبوو خۆی ببینێتەوە.

نیشانەکانی تالاسیمیا جیاوازن بەهۆی جیاوازی و جۆری زۆری تالاسیمیاوە، کە دەکرێت بگۆڕیت بەپێی ئاستی تووندی نەخۆشیەکە.

شەکەتی

هەست کرددن بە لاوازی

هەڵئاوسانی سک

تۆخ بوونی ڕەنگی میز

گەشەی هێواش بەتایبەتتی لە منداڵان

لاوازبوونی ئیسکەکان

زەردهەڵگەرانی پێست

بە شیەوەیەکی سەرەکی جۆرەکانی تالاسیمیا دوو جۆرن ئەوانیش ئەلفا تالاسیمیا، بێتا تالاسیمیا، کە بە پێی زۆری لە تیکچوونی ژمارەی بۆ هێڵەکان دەکرێت بکرێن بەم چەند جۆەوە.

ئەلفا تالاسیمیا ئەو جۆرەی تالاسیمیایە کە تێکچوون لە جیناتی ئەلفا گرووپ ڕوو دەدات کە لە پێکهاتەی هیمۆگلۆبیندایە کە چوار گرووپی ئەلفایە.

دەکرێت تەنها یەک لە جیناتەکان تووشی تێکچوون ببن لەم حاڵەتەدا کەسی توشبوو بەزۆری هیچ نیشانەیەکی نیە، تەنها هەڵگرە و دەتوانێ بۆ نەوەکانی دوای خۆی بگوازێتەوە.

دەکرێت کەسی تووشبوو دوان لە جیناتەکانیان یان سیانیان تووشی تێکچوون بوبێتن لە گروپی ئەلفا، لەم کەسانەدا حاڵەتەکە نیشانەکانی لە مامناوەند بۆ زۆر قورس دەرکەوێت.

بێتا تالاسیمیا:

جۆرێکی تری تالاسیمیا کە تیکچوونی جیناتە لە گروپی بێتا ڕوودەدات کە لە پێکهاتەی هەمۆگڵۆبیندایە.

دوو جینمان هەیە کە بەشدارە لە گرۆپی بێتا لە دروستکردنی هیمۆگڵۆبیندا بەشدارە.

تیكچوون یان گواستنەوەی جیناتی تووشبوو تەنها لە یەک لە جینەکانی گروپی بێتا دەکرێت بێ نیشانەبن یان زۆر سووک بن، بەڵام ئەگەر تیکچوونەکە لەهەردوو جیناتەکاندا بێت ئەوا کەسەکە نیشانکەکانی قورس دەردەکەون لەسەری.

ئەو هۆکارانەی کە مەترسی و ئەگەری تووشبوون بە تالاسیمیا زیاد دەکەن گرنگترینیان خۆی لەم دوو هۆکارە دەبینێتەووە.

١ - هەبوونی جیناتی تێکچوو لە خێزان، واتە بۆماوەی.

٢ - هۆکاری نەتەوەو ڕەگەز؛ واتە هەندێک رەگەز و نەتەوەی جیاواز زیاتر نەخۆشیەکەیان تیا بەربڵاوە وەک نەتەوە و خەلکی دەریای ناوەڕاست، خەڵکی ئەفریقا، خەڵکی ناوچەکانی باشووری ئاسیا.

گرنگترین گرفتە تەندرووستیەکان کە پەیوەندیدارن بە نەخۆسی سالسیمیا

فشەڵبوون و لاوازبوونی ئێسەکەکان

گەورەبوونی سپڵ

کێشەکانی دڵ

مەترسی و زۆرتر تووشبونی کەسی تووشبوو بە هەوکردن

دواکەوتن و لاوازی لە گەشەی کەسی تووشبوو

بەرزبوونەوەی ڕێژەی ئاسن


ڕێگری کردن لە تووشبوون بە تالاسیمیا
بەشیوەیەکی بنەڕەتی بۆ زۆربەی حاڵەتەکان  هیچ ڕیگا چارەسەریەکی تەواو نیە لەبەردەستدا بۆ ڕیگری لە تالاسیمیا، چوونکە نەخۆشییەکە بۆماوەییە، بەڵام دەتوانن بە هۆشیاری و پرس و ڕاوێژ کردن لە پزیشک و کەسانی پسپۆڕ لە بواری پەیوەست بە کێشە و نەخۆشیە بۆماوەییەکان سوود وەربگرن و ڕێگر بن لە تەشەنەسەندن و بڵاوبونەوەی نەخۆشیەکە ئەگەر هەڵگر یان تووشبووی تالاسیمیان.

بۆنموونە ئێستا بەهۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و زیادبوونی هۆکارەکانی دیاریکردنی نەخۆشیەکان بە  چەند ڕێگایە پێش وەختە دەتوانن خۆپارێزی بکەن بۆنمونە دەتوانرێ زووتر نەخۆشیەکە دیاری بکرێت لە هێلکەی پیتراو یان کۆرپەلە لەناو سکی دایکی لەسەرەتاکانی درووستبونیدا، یان پیتاندنی هێلکە و تۆوی تەندروست لەدەروەی منداڵدان.

هەواڵ

پرۆسەی "ئاشتی" لای کوردەکان و "نەهێشتنی تیرۆر" لە تورکیا

ئۆجەلان بانگەواز دەکات بۆ ئاشتی لە تورکیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام دەوڵەتی تورکیا پرۆسەکە بە "تورکیایەکی بێ تیرۆر" دەناسێنێت، پرۆسەکە بە هەر ناوێک بناسرێت، بەڵام لەم هەنگاوەدا کورد چ دەستکەوتێک بەدەستدەهێنێت و چی لەدەست دەدات؟
یەکەم گروپی 40 چەکداریی،چەکەکانیان لە ناوچەیەکی شاری سلێمانی دانا، ئەوەش وەکو وەڵامێک بۆ بانگەوازی ئاشتی عەبدوڵا ئۆجەلان، رێبەری زیندانییکراوی پارتی کرێکارانی کوردستان.

بەپێی پێدوانەکانی بەرپرسە باڵاکانی تورکیا، ئەو چەک و تەقەمەنییانەی لە گەریلاکانی پەکەکە وەردەگیرێنەوە، ناهێڵن بکەوێتە دەستی هیچ هێزێکی دیکە و دەسوتنێرێت.

ئۆجەلان لە پەیامەکەیدا بە روونی ئاماژە بەوەدەکات کە ئیتر سەردەمی خەباتی چەکداریی و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی نەماوە بۆ کورد، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتیی و تورکیا بەتایبەتی دەتوانێت ئایندەیەکی رۆشنتر و گەشتری هەبێت دوور لە پێکدادانی چەکداریی و رشتنی خوێنی یەکتریی.

لە پەیامێکی 40 لاپەڕەیی ئۆجەلاندا، کە رۆژی (27ی شوباتی 2025) لە کۆنگرەی پەکەکە خوێندرایەوە، رێبەری پەکەکە بۆ قۆناغی داهاتوو پابەندبوونی تورکیا بە بنەما دیموکراتییەکان و رێگەدان بە بەشداریی هەموو پێکهاتەکان لە دەسەڵات، بە گرەنتی چارەسەرکردنی قەیرانەکان دەزانێت.

کۆنگرەی 12ی پەکەکە، بە کۆی دەنگ پرۆژەکەی ئۆجەلانی پەسەندکرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی رێکخستنە چەکدارییەکەی پارتی کرێکارانی کوردستان و دانانی چەک و بوار بەخشین بە سیاسەت و پرۆسەی دیموکراتی کە گرفتەکان چارەسەر بکەن.

موراد قەرەیلان، سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان و ژمارەیەک لە سەرکردەکانی پارتەکە لە کۆنگرەی گشتییدا بەشدارییانکرد و گروپێکی دیکە لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە بەشێوەی راستەوخۆ لە شوێنێکی دیکەوە بەشدارییانکرد و وەڵامی بانگەوازەکەی ئۆجەلانیان دایەوە.

کۆنگرەی 12 لە پەیامێکدا رایگەیاند: "پارتەکەمان لە سەرەتای 'پرۆسەی نوێی هەڵوەشاندنەوە'دایە و لە داهاتوودا لەڕێگەی چەند گروپێکەوە دەستدەکات بە دانانی چەک، بەمەبەستی بەدەمەوەچوونی بانگەوازەکەی ئۆجەلان.

هەروەها ئۆجەلان رۆژی 9ی تەموز، بۆیەکەمجار پەیامێکی ڤیدیۆیی بڵاوکردەوە لەگەڵ ژمارەیەک لە هاوڕێ زیندانیکراوەکانی خۆیدا بانگەوازی ئاڕاستەی ئەندامانی پەکەکە و دەوڵەتی تورکیا کرد کە پلان و پرۆژەی ئاشتی وەکو خۆی جێبەجێ بکەن.

لەناو تورکیادا، رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆکی تورکیا و سەرۆکی پارتی داد و گەشەپێدان، جەختی لەسەر هەوڵەکان بۆ بەدیهاتنی ئاشتیی و نەماتی تیرۆرکرد لە تورکیا و بە ئەندامانی پارتەکەی راگەیاند، خۆیان ئامادە بکەن بۆ قۆناغی سەختی داهاتوو، بۆئەوەی پرسەکان بەلاڕێدا نەبرێت و بەرپرسیارێتی مێژویی بڕیارەکە هەڵدەگرن.

ئاژانسی فرانس پرێس ئاشکرایکردووە، ئەردۆغان، پلانێکی هەیە بۆئەوەی لە هەڵبژاردنی 2028 بۆ جارێکی دیکە پۆستی سەرۆککۆماری تورکیا بەدەستبهێنێتەوە و ریزەکانی ئۆپۆزسیۆن لەبەریەکهەڵوەشێنێت و هێزە کوردییەکان بخاتە بەرەی خۆیەوە.

بەگشتی کوردەکان بەشدارییان نەکرد لە خۆپیشاندانەکانی 19ی ئازاری ئۆپۆزسیۆن دژی دەستگیرکردنی ئەکرەم ئیمام ئۆغڵو، سەرۆکی گەورە شارەوانی ئیستانبوڵ و سەرکردەی پارتی کۆماریخوازی گەلی تورکیا، ئەوەش وەکو سەرکەوتنێک بۆ سیاسەت و بڕیاری نوێی ئەردۆغان لێکدرایەوە بۆ نزیکبوونەوە لە کوردەکان و بەڕێوەچوونی پرۆسەی ئاشتی.

پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لە ساڵی 1984 دامەزرا، بەڵام عەبدوڵڵا ئۆجەلان، رێبەری پارەتەکە کە لە ساڵی 1999 لە کینیا لە ئۆپەراسیۆنێکی میتی تورکیا دەستگیرکرا و هێنرایەوە بۆ تورکیا و زیندانیی هەتاهەتایی بەسەردا سەپێنرا.
بەڵام پرۆژە نوێیەکەی ئۆجەلان زەمینەی بۆ کۆتایی هاتنی ململانێی چل ساڵەی نێوان چەکدارانی کورد و دەوڵەتی تورکیا سازکرد.

چاوەڕوانکراوەکان:
چارەنوسی ئۆجەلان: هێشتا چارەنوسی ئۆجەلان بە هەڵپەسێدراوی ماوەتەوە و لێدوانی جیاجیا بەدیدەکرێن، بۆ نمونە، پارتی داد و گەشەپێدان لە رۆژنامەی "تورکیا"ی زمانحاڵی حکومەت، ئاشکرایکردووە کە سیستمی بەندکردنی ئۆجەلان پاش هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە، "هێوردەکرێتەوە"، بەبێ ئەوەی ئاماژە بە ئازادکردنی بدات.

یەکەمجار دەوڵەت باخچەلی، سەرۆکی حیزبی نەتەوەپەرستی تورکیا، لە مانگی تشرینی یەکەمی 2024، دەستپێشخەری ئاشتی کرد، بۆئەوەی لە پەرلەمانەوە بە یاسا گۆڕانکاریی لە بڕیاری سزای سەر ئۆجەلاندا بکرێت و ئاشتی بەرقەراربکرێت و کۆتایی بە تیرۆربهێنرێت.

هەر بۆیە شاندێکی دەم پارتی کە سری سورەیا ئۆندەر سەرپەرشتیی دەکرد، سەردانی دورگە ئیمرالیان کرد و لەگەڵ ئۆجەلان کۆبوونەوە و پرۆسەی ئاشتییان گەیاندە قۆناغێکی زۆر پێشکەوتوو.

شاندی دانوستانکاری ئیمرالی، چەندینجار ئەوەیان راگەیاندووە کە ئیتر تۆپەکە لە گۆڕەپانی پەرلەمانی تورکیادایە کە هەنگاو هەڵگرێت بۆ دەرکردنی یاسایەک کە کۆتایی بە دۆسیەی تیرۆر بهێنێت لە وڵاتەکەیان و ئۆجەلان ئازادبکرێت.

کوژراو یان شەهید؟
لەو یاسایەدا کە پەرلەمانی تورکیا دەریدەکات، دەبێت ئەو تێڕوانینەش راست بکرێتەوە کە 41 ساڵە هێزی خێر و شەڕی لەیەکتریی جیاکردووەتەوە.

لەمەودوا هەردوو لایەنی ناکۆکیی و بەشەڕهاتوو (پەکەکە و سوپای تورکیا) دەبنەوە یەک هێز و کۆتایی بە خوێنڕشتن دەهێنرێت، هەروەها ئەو خوێنەی کەڕژاوە دەبێت مامەڵەیەکی دیکەی لەگەڵ بکرێت و کەسوکاری شەهیدەکانی پارتی کرێکارانی کوردستانیش خۆیان بە هاوبەشی پرۆسەی ئاشتی بزانن و بە چاوی دوژمن لە شەهیدەکان و کەسوکاریان نەڕوانرێت.

تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان:
هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە کاریگەریی لەسەر رێسا جێبەجێکراوەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیش دەبێت، لەمەودوا بڵاوکردنەوەی ناو و وێنەی ئۆجەلان و سەرکردەکانی دیکەی پەکەکە، نابێت سزای لەسەربێت، بۆ ئەو مەبەستەش حكومەتی تورکیا ئەو سکاڵا و داخوازاییانەی خۆی لە کۆمپانیاکانی سۆشیاڵ میدیا دەکێشێتەوە.
ئەگەر ئەم هەنگاوە بنرێت، زۆرێک لەو سزایانەی لە نێو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و تۆڕی ئینتەرنێت، بەپێی یاسا کارپێکراوەکانی ئەوروپا و ئەمریکا سەپێنرابوون بەسەر زاراوە کوردییەکاندا، هەڵدەگیرێن و قۆناغێکی نوێ لەو بوارەدا دەستپێدەکات.

نەمانی کەیسی تیرۆر 
دۆزی کورد زۆر زیانی پێگەیشتووە بەهۆی تۆمارکردنی پەکەکە لە ریزی گروپ و رێکخراوە تیرۆریستییەکاندا.

لەنێو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بەربەستی زۆر بۆ دیپلۆماسیەت و دۆزی کوردی دروستدەبوو، بەهۆی بوونی گروپێکی تیرۆری نێودەوڵەتی بەناوی پارتی کرێکارانی کوردستانەوە.

لەمەودوا کورد لە تورکیا دەتوانن وەکو هێزێکی سیاسی کاریگەر بەشداریی لە پرۆسەی سیاسییدا بکەن و پەیوەندیی بە گەلانی دونیاوە بکەن.

زیندانییەکان:
بەپێی خەمڵاندنە سەرەتاییەکان، لەمەودوا دەبێت بە زیاتر لە 40 هەزار زیندانییکراو و بەندکراو لە تورکیا ئازادبکرێن، ئەوەش ئومێد دەگێڕێتەوە بۆ دەیان هەزار خێزانی کورد لە باکوری کوردستان و کۆتایی بە گۆشەگیرییان دەهێنرێت.

کاتێکیش زیندانییکراوەکان ئازاد دەکرێن، زۆرینەیان دەتوانن بگەڕێنەوە سەر کار و پۆست و پیشەکانی پێشووی خۆیان، کە بەشێکی زۆریان کاربەدەست و سەرۆکی شارەوانی و کەسانی ئیداریی و کارگێڕیی و وەبەرهێنەربوون.

لابردنی قەیومەکان
دەیان شارەوانی لە تورکیا بەهۆی تۆمەتبارکردنی سەرۆکی شارەوانییەکان کە بە هەڵبژاردن دەرچووبوون، لەلارەکانیان لادراون و قەیوم لە جێگایان دانراون، دەبێت ئەم پرۆسەی ئاشتییە ئاسۆیەک لەوبارەیەوە بکاتەوە بۆ گێڕانەوەی بەها بۆ بەشدارییکردنی سیاسی کورد لە تورکیا.

لە بەیاننامەکەی کۆنگرەی پەکەکە، بەهیچ شێوەیەک داوای خۆسەریی، فیدراڵیی و کۆنفیدراڵیی نەکراوە، بەڵکو تەنها نوسراوە "چارەسەری دیموکراتی"، ئەوەش ئەو خاڵەیە کە لە چەقی بەیاننامەکەدا جەختی لێکراوەتەوە.

هەربۆیە گێڕانەوەی بەها بۆ بەشداریی سیاسی و پابەندبوون بە بنەما دیموکراتییەکان، دەبێت لە نەخشەڕێی پرۆسەی ئاشتیدابێت لە تورکیا و کاروباری قەیومەکان بەتەواویی رابگیرێن.

کورد لە ئەوروپا:
تورکیا لەبەرئەوەی ئەندامی هاوپەیمانی ناتۆیە و گرێدراوە بە ئەوروپا، لەمەودوا کارتی سیاسی کورد لە ئەوروپا بەهێزتر دەبێت، بەوپێیەی زۆرینەی رەهای رەوەندی کوردی خەڵکی باکوری کوردستانن.

هەروەها دەیان هەزار کورد بەهۆی دۆسیەی پەکەکەوە لە تورکیاوە ئاوارەی ئەوروپا و وڵاتانی جیهان بوون، بەڵام دەبێت ئەم پرۆسەیە بەربەستی گەڕانەوەی ئەو کوردانە نەهێڵێت بۆ تورکیا و سودمەندبوون لە ناسنامە و وڵاتینامەی تورکیا.

هەروەها ئەو هەزاران کوردەی بەهۆی سکاڵای تورکیاوە لە ئەوروپا بڕیاری دەستگیرکردنیان بۆدەرچووە، یان بزنس و سەرمایەکانیان دەستی بەسەرداگیراوە، دەبێت سەرجەمیان پاکتاوبکرێت.

باکوری کوردستان و ئاشتی
بەهۆی هەڕەشەی تیرۆر و دۆسیەی پەکەکە، دەیان ساڵە ناوچە کوردنشینەکان پشتگوێخراون و جیاوازییەکی زۆر بەدیدەکرێت لەنێوان ناوچە کوردنشینەکان لەگەڵ ناوچەکانی دیکەی جوگرافیای تورکیا.
لە ساڵانی داهاتوودا، دەبێت پلانێکی نیشتمانیی هەبێت بۆ دووبارە گێڕانەوەی وەبەرهێنان و سەرمایەگوزارییە نیشتمانییەکان بۆ باکوری کوردستان، ئەگەرچی لە دوو دەیەی رابردوودا لەو بوارەدا هەوڵی زۆردراوە.