هەواڵ

سێی ئاب... رۆژی ڕەشی ئێزدییەكان

بەرەبەیانی 10ی حوزەیرانی 2014، كاتێك هاوڵاتیانی عێراق لەخەو هەستان، گوێبیستی هەڵهاتنی سوپا و كەوتنی دووەم گەورەترین شاری عێراق بوون، لەو ساتەوە تەواوی پارێزگای نەینەوا، بەتایبەتی شەنگال كەوتە مەترسییەوە، بۆیە 13 هەزار پێشمەرگە ڕەوانەی ناوچەكە كران و سەنگەرە چۆڵكراوەكانی سوپای عێراقیان پڕكردەوە.
دوای كەمتر لە دوو مانگ، داعش لە ڕێگەی دوو گوندەوە پەلاماری شەنگالی دا، ئێوارەی ڕۆژی سێی ئاب ئەو هێزانەی لەشەنگال بوون كەنزیكەی 10 هەزار پێشمەرگەبوون لەناكاو قەزاكەیان چۆڵكرد و قەزاكە كەوتە دەستی داعش، ئێزدیەكان ئەو رۆژەیان ناونا 73 هەمین فەرمان.
لە یەكەم ڕۆژدا، چەكدارانی داعش هەزار و ٢٩٣ هاوڵاتیی ئێزدیان كۆمەڵكوژ كرد، شەش هەزار و ٤١٧ كەسی دیكەیان ڕفاند، كە زۆرینەیان ژن بوون، ژنەكانیان كردە كۆیلە و لەبازاڕەكانی موسڵ و ڕەققە كڕین و فرۆشتنیان پێوەكردن، دەستدرێژییان كردە سەریان و بە زۆر ئاینیان پێ گۆڕدرا.
٣٦٠ هەزار كەسیش كە هەزاران منداڵی شیرەخۆرە و بەساڵاچوویان تێدابوو، بەدەم قرچەی گەرمای مانگی ئاب و بەپێی پەتی و تینوێتی زێدی لەدایكبوونیان بەجێهێشت و ڕێگای ئاوارەییان گرتە بەر.
داعش ڕێگای شەنگالی بەرەو دهۆك و هەولێر داخستبوو، بەڵام  هێزەكانی ڕۆژئاوای كوردستان بەهانایانەوە هاتن و ڕێڕەویی مرۆییان كردەوە.
هاوڵاتیە ڕزگاربووەكانی شەنگال ڕوویان لە ڕۆژئاوای كوردستان كرد، بەشێكیان هەر لە ڕۆژئاوا مانەوە و بەشێكی دیكەیان بەڕێگەی پێشخاپووردا گەڕانەوە دهۆك و لە 14 كامپدا نیشتەجێكران، هەزارانی دیكەش ڕوویان لە چیای شەنگال، پەناگە هەمیشەییەكەی ئێزدییەكان كرد، ژمارەیەكیان بەهۆی سەختی ڕێگاكە، گیانیان لەدەستدا.

ئەو هێزانەی لە شەنگال بوون
 لیوای ١١١ی سەر بە یەكەی ٧٠ی پێشمەرگە، شەش سەنگەریان لە كۆجۆ و عۆشۆ پێسپێردرابوو، هێزەكانی دیكە  بریتی بوون لە: هێزی لقی 17 ی پارتی لەشەنگال،  ئاسایشی شەنگال، فەرماندەيی هێزەكانی دهۆك، بەرپرسی هێزی زێرەڤانی لە ڕەبیعە، فەرماندەی هێزی 14 لە سوپای یەكی زێرەڤانی، فەرماندەی سوپای یەكی زێرەڤانی، ئامر لیوای هەشتی وەزارەتی پێشمەرگە.
لە كاتی هێرشەكەدا، جگە لە لیوای ١١١ سەرجەم ئەو هێزانەی لەوێ بوون، شەنگالیان جێهێشت، لەدوای ڕووداوەكەش هەرچەندە لیژنەی لێكۆڵینەوە پێكهێندرا بەڵام هیچ ئەنجامێكی نەبوو كەسیش لێپرسینەوەی لەگەڵ نەكرا.

مێژووی هەوڵی دابڕینی شەنگال لەكوردستان
لە كۆتایی ساڵانی 1800-كان، سوڵتانی عوسمانی، لە سعودییەوە هۆزی شەمەریان هێنایە ناوچەكە و شەنگالیان لە دهۆك دابڕی،  بەهەمان شێوە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق هەوڵیانداوە شەنگال لە كوردستان داببڕن، یەك لەو هەوڵانەش دروستكردنی بەنداوی موسڵ بوو، بەدرێژیی 60 كیلۆمەتر، بەهۆیەوە 110 گوند ژێر ئاو كەوتن و شەنگالیان لە هەرێمی كوردستان دابڕی.
ئەوەش وایكرد تەنها لە دوو ڕێگاوە بە شارەكانی هەرێمەوە ببەسترێتەوە، یەكێكیان تەلەعفەرە، كە لەو ڕێگایەوە 170 كیلۆمەتر لە دهۆكەوە دروورە، ئەوەی تریان لە ڕێگای ڕەبیعەوەیە كە 215 كیلۆمەتر لە زاخۆوە دوورە، هەردوو ڕێگاكەش بەناو چەندین گوندی عەرەبییدا تێدەپەڕن، بۆیە لە كاتی هێرشكردنە سەر شارۆچكەكە بەشێك لە هۆزە عەرەبییەكان ئاسانكارییان بۆ داعش كرد.

ئۆپەراسیۆنی ڕزگاركردنی شەنگال
لە ڕۆژی 8ی تشرینی دووەمی 2015 ەوە هێزە جیاجیاكانی دەوروبەری شەنگال چەند گوندێكیان لەدەستی داعش ڕزگاركرد، تا ئەوكاتەی رۆژی 13 ی تشرینی دووەمی 2015 بە هاوكاری هێزەكانی نزیك لەپەكەكە و پێشمەرگە و چەكدارە خۆبەخشەكانی شەنگال توانرا ناوەندی قەزای شەنگال لەچەكدارانی داعش ڕزگاربكرێت.

هێشتا برینی شەنگالیەكان خوێنی لێدەچۆڕێت
رزگاركردنی ناوچەكە لەدەستی داعش برینی ئێزدیەكانی ساڕێژنەكرد، لەماوەی هەشت ساڵدا تەنها 150هەزار ئێزدی گەڕاونەتەوە ناوچەكانی شەنگال، هۆكاری سەرەكیش ململانێی ئەو هێزانەیە كە لەناوچەكەن و چەندین جار گرژی دروستبووە و توركیاش ناوبەناو بەفڕۆكە و درۆن بۆردومانی قەزاكە دەكات.

چەند ئێزدی لەدەستی داعشدا ماون؟
یەكێتی نوسەرانی جینۆسایدی كوردستان لە هەشتەمین ساڵیادی كۆمەڵكوژی ئێزیدییەكان لەلایەن چەكدارانی داعشەوە ڕاگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە و تیایدا هاتووە: ھەموان ئاگادارن بەر لە ھەشت ساڵ و لە ڕۆژی سێی ئابدا چەكدارانی داعش پەلاماری شارۆچكەی شەنگالیاندا، ئامانجی ئەو ھێرشە پلان بۆ داڕێژراوە، كۆمەڵكوژیی دانیشتوان و خەڵكی سڤیلی دەڤەرەكە بوو، كە زۆرینەیان لە پێكھاتەی ڕەسەنی ئیزیدی بون، لەئەنجامی ئەو ھێرشانەدا شنگال و دەوروبەری داگیركران و پێكهاتەی ئاینی ئێزیدی، ھەروەھا كریستیانی، كاكەیی ‌و توركمانەكان زۆرترین پێشێلكارییان بەرامبەر كرا‌، لەلایەن داعشەوەو ڕووبەڕووی كوشتنی بەكۆمەڵ و فڕاندن بوونەوە.
یەكێتی نوسەرانی جینۆسایدی كوردستان ئەوەشی خستووەتەڕوو: سەرەڕای نەبونی ئامارێكی دروست، بەڵام بەدروستی لەو تاوانە نێودەوڵەتیەدا شەش هەزار و 417 كەس ڕفێنران، بەشێكیان زیندەبەچاڵكران، دوای ھەشت ساڵ بەسەر ئەو تاوانەدا تێدەپەڕێت، ھێشتا چارەنوسی سێ هەزار و 700كەس لە ڕفێنراوەكان نادیارن و ڕزگار نەكراون و چارەنوسیان نادیارە.

هەواڵ

پرۆسەی "ئاشتی" لای کوردەکان و "نەهێشتنی تیرۆر" لە تورکیا

ئۆجەلان بانگەواز دەکات بۆ ئاشتی لە تورکیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام دەوڵەتی تورکیا پرۆسەکە بە "تورکیایەکی بێ تیرۆر" دەناسێنێت، پرۆسەکە بە هەر ناوێک بناسرێت، بەڵام لەم هەنگاوەدا کورد چ دەستکەوتێک بەدەستدەهێنێت و چی لەدەست دەدات؟
یەکەم گروپی 40 چەکداریی،چەکەکانیان لە ناوچەیەکی شاری سلێمانی دانا، ئەوەش وەکو وەڵامێک بۆ بانگەوازی ئاشتی عەبدوڵا ئۆجەلان، رێبەری زیندانییکراوی پارتی کرێکارانی کوردستان.

بەپێی پێدوانەکانی بەرپرسە باڵاکانی تورکیا، ئەو چەک و تەقەمەنییانەی لە گەریلاکانی پەکەکە وەردەگیرێنەوە، ناهێڵن بکەوێتە دەستی هیچ هێزێکی دیکە و دەسوتنێرێت.

ئۆجەلان لە پەیامەکەیدا بە روونی ئاماژە بەوەدەکات کە ئیتر سەردەمی خەباتی چەکداریی و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی نەماوە بۆ کورد، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتیی و تورکیا بەتایبەتی دەتوانێت ئایندەیەکی رۆشنتر و گەشتری هەبێت دوور لە پێکدادانی چەکداریی و رشتنی خوێنی یەکتریی.

لە پەیامێکی 40 لاپەڕەیی ئۆجەلاندا، کە رۆژی (27ی شوباتی 2025) لە کۆنگرەی پەکەکە خوێندرایەوە، رێبەری پەکەکە بۆ قۆناغی داهاتوو پابەندبوونی تورکیا بە بنەما دیموکراتییەکان و رێگەدان بە بەشداریی هەموو پێکهاتەکان لە دەسەڵات، بە گرەنتی چارەسەرکردنی قەیرانەکان دەزانێت.

کۆنگرەی 12ی پەکەکە، بە کۆی دەنگ پرۆژەکەی ئۆجەلانی پەسەندکرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی رێکخستنە چەکدارییەکەی پارتی کرێکارانی کوردستان و دانانی چەک و بوار بەخشین بە سیاسەت و پرۆسەی دیموکراتی کە گرفتەکان چارەسەر بکەن.

موراد قەرەیلان، سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان و ژمارەیەک لە سەرکردەکانی پارتەکە لە کۆنگرەی گشتییدا بەشدارییانکرد و گروپێکی دیکە لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە بەشێوەی راستەوخۆ لە شوێنێکی دیکەوە بەشدارییانکرد و وەڵامی بانگەوازەکەی ئۆجەلانیان دایەوە.

کۆنگرەی 12 لە پەیامێکدا رایگەیاند: "پارتەکەمان لە سەرەتای 'پرۆسەی نوێی هەڵوەشاندنەوە'دایە و لە داهاتوودا لەڕێگەی چەند گروپێکەوە دەستدەکات بە دانانی چەک، بەمەبەستی بەدەمەوەچوونی بانگەوازەکەی ئۆجەلان.

هەروەها ئۆجەلان رۆژی 9ی تەموز، بۆیەکەمجار پەیامێکی ڤیدیۆیی بڵاوکردەوە لەگەڵ ژمارەیەک لە هاوڕێ زیندانیکراوەکانی خۆیدا بانگەوازی ئاڕاستەی ئەندامانی پەکەکە و دەوڵەتی تورکیا کرد کە پلان و پرۆژەی ئاشتی وەکو خۆی جێبەجێ بکەن.

لەناو تورکیادا، رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆکی تورکیا و سەرۆکی پارتی داد و گەشەپێدان، جەختی لەسەر هەوڵەکان بۆ بەدیهاتنی ئاشتیی و نەماتی تیرۆرکرد لە تورکیا و بە ئەندامانی پارتەکەی راگەیاند، خۆیان ئامادە بکەن بۆ قۆناغی سەختی داهاتوو، بۆئەوەی پرسەکان بەلاڕێدا نەبرێت و بەرپرسیارێتی مێژویی بڕیارەکە هەڵدەگرن.

ئاژانسی فرانس پرێس ئاشکرایکردووە، ئەردۆغان، پلانێکی هەیە بۆئەوەی لە هەڵبژاردنی 2028 بۆ جارێکی دیکە پۆستی سەرۆککۆماری تورکیا بەدەستبهێنێتەوە و ریزەکانی ئۆپۆزسیۆن لەبەریەکهەڵوەشێنێت و هێزە کوردییەکان بخاتە بەرەی خۆیەوە.

بەگشتی کوردەکان بەشدارییان نەکرد لە خۆپیشاندانەکانی 19ی ئازاری ئۆپۆزسیۆن دژی دەستگیرکردنی ئەکرەم ئیمام ئۆغڵو، سەرۆکی گەورە شارەوانی ئیستانبوڵ و سەرکردەی پارتی کۆماریخوازی گەلی تورکیا، ئەوەش وەکو سەرکەوتنێک بۆ سیاسەت و بڕیاری نوێی ئەردۆغان لێکدرایەوە بۆ نزیکبوونەوە لە کوردەکان و بەڕێوەچوونی پرۆسەی ئاشتی.

پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لە ساڵی 1984 دامەزرا، بەڵام عەبدوڵڵا ئۆجەلان، رێبەری پارەتەکە کە لە ساڵی 1999 لە کینیا لە ئۆپەراسیۆنێکی میتی تورکیا دەستگیرکرا و هێنرایەوە بۆ تورکیا و زیندانیی هەتاهەتایی بەسەردا سەپێنرا.
بەڵام پرۆژە نوێیەکەی ئۆجەلان زەمینەی بۆ کۆتایی هاتنی ململانێی چل ساڵەی نێوان چەکدارانی کورد و دەوڵەتی تورکیا سازکرد.

چاوەڕوانکراوەکان:
چارەنوسی ئۆجەلان: هێشتا چارەنوسی ئۆجەلان بە هەڵپەسێدراوی ماوەتەوە و لێدوانی جیاجیا بەدیدەکرێن، بۆ نمونە، پارتی داد و گەشەپێدان لە رۆژنامەی "تورکیا"ی زمانحاڵی حکومەت، ئاشکرایکردووە کە سیستمی بەندکردنی ئۆجەلان پاش هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە، "هێوردەکرێتەوە"، بەبێ ئەوەی ئاماژە بە ئازادکردنی بدات.

یەکەمجار دەوڵەت باخچەلی، سەرۆکی حیزبی نەتەوەپەرستی تورکیا، لە مانگی تشرینی یەکەمی 2024، دەستپێشخەری ئاشتی کرد، بۆئەوەی لە پەرلەمانەوە بە یاسا گۆڕانکاریی لە بڕیاری سزای سەر ئۆجەلاندا بکرێت و ئاشتی بەرقەراربکرێت و کۆتایی بە تیرۆربهێنرێت.

هەر بۆیە شاندێکی دەم پارتی کە سری سورەیا ئۆندەر سەرپەرشتیی دەکرد، سەردانی دورگە ئیمرالیان کرد و لەگەڵ ئۆجەلان کۆبوونەوە و پرۆسەی ئاشتییان گەیاندە قۆناغێکی زۆر پێشکەوتوو.

شاندی دانوستانکاری ئیمرالی، چەندینجار ئەوەیان راگەیاندووە کە ئیتر تۆپەکە لە گۆڕەپانی پەرلەمانی تورکیادایە کە هەنگاو هەڵگرێت بۆ دەرکردنی یاسایەک کە کۆتایی بە دۆسیەی تیرۆر بهێنێت لە وڵاتەکەیان و ئۆجەلان ئازادبکرێت.

کوژراو یان شەهید؟
لەو یاسایەدا کە پەرلەمانی تورکیا دەریدەکات، دەبێت ئەو تێڕوانینەش راست بکرێتەوە کە 41 ساڵە هێزی خێر و شەڕی لەیەکتریی جیاکردووەتەوە.

لەمەودوا هەردوو لایەنی ناکۆکیی و بەشەڕهاتوو (پەکەکە و سوپای تورکیا) دەبنەوە یەک هێز و کۆتایی بە خوێنڕشتن دەهێنرێت، هەروەها ئەو خوێنەی کەڕژاوە دەبێت مامەڵەیەکی دیکەی لەگەڵ بکرێت و کەسوکاری شەهیدەکانی پارتی کرێکارانی کوردستانیش خۆیان بە هاوبەشی پرۆسەی ئاشتی بزانن و بە چاوی دوژمن لە شەهیدەکان و کەسوکاریان نەڕوانرێت.

تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان:
هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە کاریگەریی لەسەر رێسا جێبەجێکراوەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیش دەبێت، لەمەودوا بڵاوکردنەوەی ناو و وێنەی ئۆجەلان و سەرکردەکانی دیکەی پەکەکە، نابێت سزای لەسەربێت، بۆ ئەو مەبەستەش حكومەتی تورکیا ئەو سکاڵا و داخوازاییانەی خۆی لە کۆمپانیاکانی سۆشیاڵ میدیا دەکێشێتەوە.
ئەگەر ئەم هەنگاوە بنرێت، زۆرێک لەو سزایانەی لە نێو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و تۆڕی ئینتەرنێت، بەپێی یاسا کارپێکراوەکانی ئەوروپا و ئەمریکا سەپێنرابوون بەسەر زاراوە کوردییەکاندا، هەڵدەگیرێن و قۆناغێکی نوێ لەو بوارەدا دەستپێدەکات.

نەمانی کەیسی تیرۆر 
دۆزی کورد زۆر زیانی پێگەیشتووە بەهۆی تۆمارکردنی پەکەکە لە ریزی گروپ و رێکخراوە تیرۆریستییەکاندا.

لەنێو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بەربەستی زۆر بۆ دیپلۆماسیەت و دۆزی کوردی دروستدەبوو، بەهۆی بوونی گروپێکی تیرۆری نێودەوڵەتی بەناوی پارتی کرێکارانی کوردستانەوە.

لەمەودوا کورد لە تورکیا دەتوانن وەکو هێزێکی سیاسی کاریگەر بەشداریی لە پرۆسەی سیاسییدا بکەن و پەیوەندیی بە گەلانی دونیاوە بکەن.

زیندانییەکان:
بەپێی خەمڵاندنە سەرەتاییەکان، لەمەودوا دەبێت بە زیاتر لە 40 هەزار زیندانییکراو و بەندکراو لە تورکیا ئازادبکرێن، ئەوەش ئومێد دەگێڕێتەوە بۆ دەیان هەزار خێزانی کورد لە باکوری کوردستان و کۆتایی بە گۆشەگیرییان دەهێنرێت.

کاتێکیش زیندانییکراوەکان ئازاد دەکرێن، زۆرینەیان دەتوانن بگەڕێنەوە سەر کار و پۆست و پیشەکانی پێشووی خۆیان، کە بەشێکی زۆریان کاربەدەست و سەرۆکی شارەوانی و کەسانی ئیداریی و کارگێڕیی و وەبەرهێنەربوون.

لابردنی قەیومەکان
دەیان شارەوانی لە تورکیا بەهۆی تۆمەتبارکردنی سەرۆکی شارەوانییەکان کە بە هەڵبژاردن دەرچووبوون، لەلارەکانیان لادراون و قەیوم لە جێگایان دانراون، دەبێت ئەم پرۆسەی ئاشتییە ئاسۆیەک لەوبارەیەوە بکاتەوە بۆ گێڕانەوەی بەها بۆ بەشدارییکردنی سیاسی کورد لە تورکیا.

لە بەیاننامەکەی کۆنگرەی پەکەکە، بەهیچ شێوەیەک داوای خۆسەریی، فیدراڵیی و کۆنفیدراڵیی نەکراوە، بەڵکو تەنها نوسراوە "چارەسەری دیموکراتی"، ئەوەش ئەو خاڵەیە کە لە چەقی بەیاننامەکەدا جەختی لێکراوەتەوە.

هەربۆیە گێڕانەوەی بەها بۆ بەشداریی سیاسی و پابەندبوون بە بنەما دیموکراتییەکان، دەبێت لە نەخشەڕێی پرۆسەی ئاشتیدابێت لە تورکیا و کاروباری قەیومەکان بەتەواویی رابگیرێن.

کورد لە ئەوروپا:
تورکیا لەبەرئەوەی ئەندامی هاوپەیمانی ناتۆیە و گرێدراوە بە ئەوروپا، لەمەودوا کارتی سیاسی کورد لە ئەوروپا بەهێزتر دەبێت، بەوپێیەی زۆرینەی رەهای رەوەندی کوردی خەڵکی باکوری کوردستانن.

هەروەها دەیان هەزار کورد بەهۆی دۆسیەی پەکەکەوە لە تورکیاوە ئاوارەی ئەوروپا و وڵاتانی جیهان بوون، بەڵام دەبێت ئەم پرۆسەیە بەربەستی گەڕانەوەی ئەو کوردانە نەهێڵێت بۆ تورکیا و سودمەندبوون لە ناسنامە و وڵاتینامەی تورکیا.

هەروەها ئەو هەزاران کوردەی بەهۆی سکاڵای تورکیاوە لە ئەوروپا بڕیاری دەستگیرکردنیان بۆدەرچووە، یان بزنس و سەرمایەکانیان دەستی بەسەرداگیراوە، دەبێت سەرجەمیان پاکتاوبکرێت.

باکوری کوردستان و ئاشتی
بەهۆی هەڕەشەی تیرۆر و دۆسیەی پەکەکە، دەیان ساڵە ناوچە کوردنشینەکان پشتگوێخراون و جیاوازییەکی زۆر بەدیدەکرێت لەنێوان ناوچە کوردنشینەکان لەگەڵ ناوچەکانی دیکەی جوگرافیای تورکیا.
لە ساڵانی داهاتوودا، دەبێت پلانێکی نیشتمانیی هەبێت بۆ دووبارە گێڕانەوەی وەبەرهێنان و سەرمایەگوزارییە نیشتمانییەکان بۆ باکوری کوردستان، ئەگەرچی لە دوو دەیەی رابردوودا لەو بوارەدا هەوڵی زۆردراوە.