سێی ئاب... رۆژی ڕەشی ئێزدییەكان

بەرەبەیانی 10ی حوزەیرانی 2014، كاتێك هاوڵاتیانی عێراق لەخەو هەستان، گوێبیستی هەڵهاتنی سوپا و كەوتنی دووەم گەورەترین شاری عێراق بوون، لەو ساتەوە تەواوی پارێزگای نەینەوا، بەتایبەتی شەنگال كەوتە مەترسییەوە، بۆیە 13 هەزار پێشمەرگە ڕەوانەی ناوچەكە كران و سەنگەرە چۆڵكراوەكانی سوپای عێراقیان پڕكردەوە.
دوای كەمتر لە دوو مانگ، داعش لە ڕێگەی دوو گوندەوە پەلاماری شەنگالی دا، ئێوارەی ڕۆژی سێی ئاب ئەو هێزانەی لەشەنگال بوون كەنزیكەی 10 هەزار پێشمەرگەبوون لەناكاو قەزاكەیان چۆڵكرد و قەزاكە كەوتە دەستی داعش، ئێزدیەكان ئەو رۆژەیان ناونا 73 هەمین فەرمان.
لە یەكەم ڕۆژدا، چەكدارانی داعش هەزار و ٢٩٣ هاوڵاتیی ئێزدیان كۆمەڵكوژ كرد، شەش هەزار و ٤١٧ كەسی دیكەیان ڕفاند، كە زۆرینەیان ژن بوون، ژنەكانیان كردە كۆیلە و لەبازاڕەكانی موسڵ و ڕەققە كڕین و فرۆشتنیان پێوەكردن، دەستدرێژییان كردە سەریان و بە زۆر ئاینیان پێ گۆڕدرا.
٣٦٠ هەزار كەسیش كە هەزاران منداڵی شیرەخۆرە و بەساڵاچوویان تێدابوو، بەدەم قرچەی گەرمای مانگی ئاب و بەپێی پەتی و تینوێتی زێدی لەدایكبوونیان بەجێهێشت و ڕێگای ئاوارەییان گرتە بەر.
داعش ڕێگای شەنگالی بەرەو دهۆك و هەولێر داخستبوو، بەڵام  هێزەكانی ڕۆژئاوای كوردستان بەهانایانەوە هاتن و ڕێڕەویی مرۆییان كردەوە.
هاوڵاتیە ڕزگاربووەكانی شەنگال ڕوویان لە ڕۆژئاوای كوردستان كرد، بەشێكیان هەر لە ڕۆژئاوا مانەوە و بەشێكی دیكەیان بەڕێگەی پێشخاپووردا گەڕانەوە دهۆك و لە 14 كامپدا نیشتەجێكران، هەزارانی دیكەش ڕوویان لە چیای شەنگال، پەناگە هەمیشەییەكەی ئێزدییەكان كرد، ژمارەیەكیان بەهۆی سەختی ڕێگاكە، گیانیان لەدەستدا.

ئەو هێزانەی لە شەنگال بوون
 لیوای ١١١ی سەر بە یەكەی ٧٠ی پێشمەرگە، شەش سەنگەریان لە كۆجۆ و عۆشۆ پێسپێردرابوو، هێزەكانی دیكە  بریتی بوون لە: هێزی لقی 17 ی پارتی لەشەنگال،  ئاسایشی شەنگال، فەرماندەيی هێزەكانی دهۆك، بەرپرسی هێزی زێرەڤانی لە ڕەبیعە، فەرماندەی هێزی 14 لە سوپای یەكی زێرەڤانی، فەرماندەی سوپای یەكی زێرەڤانی، ئامر لیوای هەشتی وەزارەتی پێشمەرگە.
لە كاتی هێرشەكەدا، جگە لە لیوای ١١١ سەرجەم ئەو هێزانەی لەوێ بوون، شەنگالیان جێهێشت، لەدوای ڕووداوەكەش هەرچەندە لیژنەی لێكۆڵینەوە پێكهێندرا بەڵام هیچ ئەنجامێكی نەبوو كەسیش لێپرسینەوەی لەگەڵ نەكرا.

مێژووی هەوڵی دابڕینی شەنگال لەكوردستان
لە كۆتایی ساڵانی 1800-كان، سوڵتانی عوسمانی، لە سعودییەوە هۆزی شەمەریان هێنایە ناوچەكە و شەنگالیان لە دهۆك دابڕی،  بەهەمان شێوە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق هەوڵیانداوە شەنگال لە كوردستان داببڕن، یەك لەو هەوڵانەش دروستكردنی بەنداوی موسڵ بوو، بەدرێژیی 60 كیلۆمەتر، بەهۆیەوە 110 گوند ژێر ئاو كەوتن و شەنگالیان لە هەرێمی كوردستان دابڕی.
ئەوەش وایكرد تەنها لە دوو ڕێگاوە بە شارەكانی هەرێمەوە ببەسترێتەوە، یەكێكیان تەلەعفەرە، كە لەو ڕێگایەوە 170 كیلۆمەتر لە دهۆكەوە دروورە، ئەوەی تریان لە ڕێگای ڕەبیعەوەیە كە 215 كیلۆمەتر لە زاخۆوە دوورە، هەردوو ڕێگاكەش بەناو چەندین گوندی عەرەبییدا تێدەپەڕن، بۆیە لە كاتی هێرشكردنە سەر شارۆچكەكە بەشێك لە هۆزە عەرەبییەكان ئاسانكارییان بۆ داعش كرد.

ئۆپەراسیۆنی ڕزگاركردنی شەنگال
لە ڕۆژی 8ی تشرینی دووەمی 2015 ەوە هێزە جیاجیاكانی دەوروبەری شەنگال چەند گوندێكیان لەدەستی داعش ڕزگاركرد، تا ئەوكاتەی رۆژی 13 ی تشرینی دووەمی 2015 بە هاوكاری هێزەكانی نزیك لەپەكەكە و پێشمەرگە و چەكدارە خۆبەخشەكانی شەنگال توانرا ناوەندی قەزای شەنگال لەچەكدارانی داعش ڕزگاربكرێت.

هێشتا برینی شەنگالیەكان خوێنی لێدەچۆڕێت
رزگاركردنی ناوچەكە لەدەستی داعش برینی ئێزدیەكانی ساڕێژنەكرد، لەماوەی هەشت ساڵدا تەنها 150هەزار ئێزدی گەڕاونەتەوە ناوچەكانی شەنگال، هۆكاری سەرەكیش ململانێی ئەو هێزانەیە كە لەناوچەكەن و چەندین جار گرژی دروستبووە و توركیاش ناوبەناو بەفڕۆكە و درۆن بۆردومانی قەزاكە دەكات.

چەند ئێزدی لەدەستی داعشدا ماون؟
یەكێتی نوسەرانی جینۆسایدی كوردستان لە هەشتەمین ساڵیادی كۆمەڵكوژی ئێزیدییەكان لەلایەن چەكدارانی داعشەوە ڕاگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە و تیایدا هاتووە: ھەموان ئاگادارن بەر لە ھەشت ساڵ و لە ڕۆژی سێی ئابدا چەكدارانی داعش پەلاماری شارۆچكەی شەنگالیاندا، ئامانجی ئەو ھێرشە پلان بۆ داڕێژراوە، كۆمەڵكوژیی دانیشتوان و خەڵكی سڤیلی دەڤەرەكە بوو، كە زۆرینەیان لە پێكھاتەی ڕەسەنی ئیزیدی بون، لەئەنجامی ئەو ھێرشانەدا شنگال و دەوروبەری داگیركران و پێكهاتەی ئاینی ئێزیدی، ھەروەھا كریستیانی، كاكەیی ‌و توركمانەكان زۆرترین پێشێلكارییان بەرامبەر كرا‌، لەلایەن داعشەوەو ڕووبەڕووی كوشتنی بەكۆمەڵ و فڕاندن بوونەوە.
یەكێتی نوسەرانی جینۆسایدی كوردستان ئەوەشی خستووەتەڕوو: سەرەڕای نەبونی ئامارێكی دروست، بەڵام بەدروستی لەو تاوانە نێودەوڵەتیەدا شەش هەزار و 417 كەس ڕفێنران، بەشێكیان زیندەبەچاڵكران، دوای ھەشت ساڵ بەسەر ئەو تاوانەدا تێدەپەڕێت، ھێشتا چارەنوسی سێ هەزار و 700كەس لە ڕفێنراوەكان نادیارن و ڕزگار نەكراون و چارەنوسیان نادیارە.

هەواڵ

سەدر بۆچی خۆپیشاندانە ملیۆنیەكەی دواخست؟

موقتەدا سەدر رێبەری ڕەوتی سەدر بەتویتێك خۆپیشاندانی ملیۆنی لایەنگرانی لەبەغدا دواخست، كە ئەوەش بڕیارێكی كتوپڕی سەدر بوو وەك هەمیشە،ئەوەش لەكاتێكدایە،  ئەمرۆ وەزیرەكەی لایەنە شیعەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی بە هەوڵدان بۆ نانەوەی شەڕی ناوخۆ تۆمەتبار كرد.
موقتەدا سەدر رێبەری ڕەوتی سەدر ئەمرۆ لەتویتێكدا رایگەیاند خۆپیشاندانی ملیۆنی رۆژی شەممەی داهاتوو دوادەخات، بەڵام راشیگەیاند تا بەدەستهێنانی داواكاری خۆپیشاندەران لەمانگرتن بەردەوام دەبن.
سەدر لەتویتەكەیدا نوسیویەتی: گەل لەمانگرتن بەردەوام دەبێت تا داواكارییەكانی جێبەجێ دەكرێت، بەڵام كاتی خۆپیشاندانە ملیۆنیەكە بۆ رۆژی شەممەی داهاتوو دوادەخەین تا كاتێكی دیكە و رێنمایی نوێ دەدەین.
هەرچەندە پێشتر سەركردەیەكی نزیك لەموقتەدا سەدر رایگەیاندبوو داواكاری خۆپیشاندانی لایەنگرانی چوارچێوەی هەماهەنگی، موقتەدا سەدر ناترسێنێت لەوەی خۆپیشاندانی ملیۆن ڕێكبخات، بەڵام وەك بەشێك لەمیدیا عێراقیەكان بڵاویانكردووەتەوە هۆكارەكەی ئەوەیە كە سەدر ترسی ئەوەی هەبووە لەكاتی خۆپیشاندانی ملیۆنی رۆژی شەممە لەنێوان لایەنگرەكانی و لایەنگرانی هەماهەنگی شیعەكان ئاڵۆزی دروست ببێت و دۆخەكە لەدەست دەربچێت.
پێشتر ساڵح محەمەد عێراقی كە بەوەزیرەكەی سەدر ناسراوە، لەتویتێكدا رایگەیاند: سێ یەكی پەكخەر یاری بە ئاگر دەكەن، كە مەبەست لێی هەماهەنگی شیعەكان و لایەنەكانی نزیك لێیەتی، هەروەها تۆمەتباریشی كردن بە نانەوەی ئاژاوە و هەوڵدان بۆ دروستكردنی شەڕی ناوخۆ لەنێوان گەلانی عێراق، هاوكات تۆمەتباریشی كردن بەوەی دەیانەوێت توندوتیژی بەرامبەر هێزە ئەمنیەكان بەكاربهێنن.
وەزیرەكەی سەدر ئەوەشی خستەڕوو: ڕەوتی سەدر بۆ چاكسازی خۆپیشاندان دەكات، بەڵام هەماهەنگی شیعەكان دژ بە چاكسازی خۆپیشاندان دەكات، وتیشی هەرچەندە تێبینیمان هەیە لەسەر ئەنجومەنی باڵای دادوەری بەڵام هێرشكردنەسەری هێڵی سورە.
رەوتی سەدر و هەماهەنگی شیعەكان شەقام بۆ فشار خستنە سەر یەكتر بەكاردەهێنن، رۆژی 30 ی مانگی رابردوو لایەنگرانی رەوتی سەدر چوونە ناو بینای پەرلەمانی عێراق و دەستیان بەسەرداگرت، دواتریش هەماهەنگی شیعەكان داوایان لەلایەنگرانیان كرد بچنە ناوچەی سەوزی بەغدا.
لە 10 ی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوەوە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەچووە، بەڵام جگە لە هەڵبژاردنی سەرۆكی پەرلەمان لایەنە عێراقیەكان نەیانتوانیوە سەرۆكوەزیران و سەرۆك كۆمار هەڵبژێرن، ئێستاش سەدر داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و هەماهەنگی شیعەكانیش داوای مانەوەی دەكەن.