بەپێی راپرسی رۆژنامەیەك، كە لەناو ئێزیدییە ئاوارەبووەكانی هەریەكە لە كامپەكانی مام ڕەشان و شێخان ئەنجامدراوە دەركەوتووە، ڕێژەی لە ٦٥% ی دانیشتوانی ئەو دوو كامپە تووشی نەخۆشییە دەروونییەكان بوون، زۆرینەشیان ژنانن.
ڕۆژنامەی بی ئێم سی سایكۆلۆجی، كە تایبتە بە پرسە پزیشكیەكان لە ڕاپۆرتێكدا بڵاویكردووەتەوە: قەیران و حاڵەتە فریاگوزارییەكان، كە لە ئەنجامی شەڕ و كارەساتە سروشتی و مرۆییەكانەوە دروست دەبن، مەترسیی گەورەیان لەسەر باری دەروونی ئەو كەسانە دروستكردووە، كە زیانیان بەركەوتووە و لە ئەنجامیشدا كاریگەری لەسەر دەروونییان هەبووە.
لە ڕاپۆرتەكەدا هاتووە: هێرشەكەی داعش بۆسەر سنوری ناوچە ئێزدی نشینەكان لە ساڵی ٢٠١٤ دا بووەتە هۆی ئاوارەبوونی ٤٠٠ هەزار كەس و هەروەها شەش هەزار ژن و كچ ڕفێنران و كرانە كۆیلە، لەوێش مامەڵەی نامرۆڤانەیان لەسەر دەستی ئەو تیرۆرستانەوە لەگەڵ كرا.
ئەو رۆژنامەیە لەراپۆرتەكەیدا ئەوەشی خستووەتەڕوو: زۆربەی ئەو ئێزیدیانەی، كە لە كاتی هێرشەكەدا بەدیلی لەلایەن تیرۆرستانی داعشەوە ڕفێندرابوون و دواتر لە ڕێگە جیاوازەكانەوە ئازادكراون تووشی نەخۆشیی دەروونی بوون، كە زۆرینەی ئەوانەش هەڵگری نەخۆشی خەمۆكین.
لە بەشێكی دیكەی ڕاپۆرتەكەدا باسلەوەشكراوە، ژمارەی ئەو ئاوارە ئێزدییانەی لە لە ئێستادا لە هەردوو كامپی مام ڕەشان و شێخان لە سنوری دهۆك نیشتەجێن ژمارەیان دەگاتە ١٠ هەزار و ٤١١ كەس، كە ڕێژەی لە ٥٠.٩% یان ژنن و تەمەنیان لەنێوان ١٨ بۆ ٧٧ ساڵدایە.
هەروەها ئەوەش لەراپۆرتەكەدا هاتووە: ڕێژەی لە ٦٥% ی ئەو ئاوارە ئێزیدییانەی لەو دوو كامپەدان حاڵەتی تێكچوونی دەروونییان هەیە، بەجۆرێك لە ١٤%یان نەخۆشیی دەروونی مامناوەندییان هەیە، لە ٣٦%یان نەخۆشی دەروونی سووكیان هەیە و لە هەمانكاتیشدا لە ١٥% ی ئەو ئاوارانە نەخۆشیی دەروونی توندیان هەیە.
لە كۆتای ڕاپۆرتەكەدا ئەوەخراوەتەڕوو: ژنانی دانیشتووی ئەو دوو كامپەی سنوری شاری دهۆك زۆرترین ڕێژەی حاڵەتەكانی تێكچوونی دەروونی و نەخۆشییە دەروونییەكانیان هەیە.
هەرێمی کوردستان و عێراق لەسەر بڕ و شێوازی رادەستکردنی نەوت بە سۆمۆ، بڕی داهاتی ناوخۆ و وادەی دابەشکردنی مووچە ناکۆکن و هەردوولاش پێداگیری لەسەر داواکارییەکانی خۆیان دەکەنەوە.
دەقی پێشنیازەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق بۆ رێککەوتن لەسەر پرسی نەوت، داهاتی نانەوت و مووچە بڵاودەکرێتەوە و وردەکاریی ناکۆییەکانیان ئاشكرا دەبێت.
سەبارەت بە پرسی هەنارەکردنی نەوت، هەرێمی کوردستان دوو پێشنیازی پێشکەش کردووە، یەکەمیان تایبەتە بە بەشداریکردنی کۆمپانیاکان و دووەمیان بەشدارینەکردنی کۆمپانیاکانە کە لە هەردوو پێشنیازەکەدا ئامادەیی بۆ دەستبەجێ رادەستکردنی نەوت بە کۆمپانیای سۆمۆ دەربڕیووە.
لە حاڵەتی بەشداریکردنی کۆمپانیاکان و رێککەوتنی هەولێر و بەغدا لەسەر کاری لیژنە هاوبەشە تەکنییکییەکان، حکومەتی هەرێمی کوردستان ئامادەیی دەربڕیووە دوای لێدەرکردنی پێویستی ناوخۆ بەرهەمی نەوت رادەست بکات.
لە رەشنووسەکەی هەرێمی کوردستاندا، بەرهەمی ئێستای نەوت بە 282 هەزار بەرمیلە لە ڕۆژێکدا دیارییکراوە، کە 65 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ بەکاربردنی ناوخۆیی تەرخانکراوە.
لە حاڵەتی بەشدارینەکردنی کۆمپانیاکانیشدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان پێشنیازی رادەستکردنی 100 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی کردووە بە کۆمپانیای سۆمۆ تا ئەو کاتەی لەسەر بنەمای کاری لیژنەی تەکنیکی هاوبەش ڕێککەوتن دەکرێت.
هەرێمی کوردستان لە پێشنیازەکانیدا پێداگیرە لەسەر ئەوەی بەکاربردنی ناوخۆیی لە ئەستۆی هەرێمی کوردستان دەبێت کە بڕەکەی بە 65 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە خەمڵاندووە.
پرسی داهاتە نانەوتییەکانیش کە خاڵێکی دیکەی ناو رەشنووسەکەیە هەرێمی کوردستان پێداگیرە لەسەر ئەو شێوازەی لە رابردوو بۆ رادەستکردنی داهاتی ناونەوتی پەیڕەو کراوە، هەر بۆیە پێشنیازی کردووە، 50% لە ڕسوماتی گومرگی و باجی دەروازەکان بە حکومەتی فیدراڵ بدرێت.
حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دەقی پێشنازەکانیدا کە لەو رەشنووسەدا لەسەر پرسی مووچە هەیە، داوای دەستبەجێ خەرجکردنی مووچە دەکات، ئەوەیش بە پشت بەستن بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی.
دادگای فیدراڵی لە بڕیارەکانی ساڵی 2023دا کە هەرێمی کوردستان وەک نمونە باسی کردووە، جەخت دەکاتەوە کە ناکۆکیی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان نابێت ببێتە هۆکار بۆ پشتگوێخستنی خەرجکردنی مووچەی هەرێمی کوردستان لە کاتی خۆیدا.
حکومەتی عێراق داوای هەموو نەوتی هەرێمی کوردستان دەکات
حکومەتی عێراقی لە پێشنیازەکانیدا بۆ رادەستکردنی نەوت لەگەڵ هەرێمی کوردستان ناکۆکە و پێشنیازی دەستبەجێ رادەستکردنی تەواوی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستانی کردووە بە کۆمپانیای سۆمۆ کە خۆی بە 236 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە خەمڵاندوویەتی.
لە قۆناغى دووەمدا کە هاوکات لەگەڵ قۆناغى یەکەم دەبێت بۆ ماوەى مانگێک جێبەجێ بکرێت، دەبێت وەزارەتى نەوتى عێراق بە هەماهەنگى لەگەڵ وەزارەتى سامانە سروشتییەکان بڕى راستەقینەى نەوت بۆ بەکارهێنانى ناوخۆیی هەرێم دیارى بکات.
داهاتە نانەوتییەکانیش خاڵێکی دیکەی ناکۆکیی نێوان هەولێر و بەغدایە، هەرێمی کوردستان پێشنیازی پێدانی نیوەی داهاتەکان دەکات، بەڵام عێراق مەرجی هەیە و پێشنیازی کردووە مانگانە داهاتەکەی پێبدرێت بە مەرجێک نابێت لە 200 ملیار دینار کەمتر بێت.
حکومەتی عێراقی لە پێشنیازەکانیدا بۆ چارەسەرکردنی کێشەی مووچە، پێشنیازی پێکهێنانی لیژنەیەکی کردووە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان لە ماوەیەک کەمتر لە 90 رۆژدا، دواتر تەمویلکردن بە شێوەیەکی یەکجارەکی دەبێت.
حکومەتی عێراق پێشنیازیشی کردووە بە پێکهێنانی لیژنەیەکی یاسایی و تەکنیکی هاوبەش لەنێوان هەردوو حکومەت بۆ هەموارکردنی ماددەی (13/سێیەم)ی یاسای بودجە.
خەرجکردنی مووچە کێشەیەکی دیکەی نێوان هەردوو حکومەتە، حکومەتی هەرێمی کوردستان داوای دەستبەجێ خەرجکردنی دەکات، بەڵام حکومەتی عێراق بە مەرجیجێبەجێکردنی بڕگەکانی یەکەم، دووەم، سێیەم و چوارەم ناو رەشنووسەکەی لەلایەن هەرێمەوە و دوای ڕەزامەندیی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق ئامادەیی دەبڕیووە پارە بۆ مووچە خەرج بکات.
حکومەتى عێراق لە پێشنیازەکانیدا جەختی لە پێکهێنانى لیژنەیەک کردوەتەوە بۆ پرسی بەجێکردن یان بە بانکیکردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان.
تا کەی مووچە نایەت؟
رەشنووسەکەی نێوان هەولێر و بەغدا دەریدەخات ناکۆکییەکان قوڵ و ئاڵۆزن تا یەکلایی بوونەوەیان حکومەتی عێراق ئامادە نییە پارەی مووچە بنێرێت.
ئێستا هەموو ئومێدی مووچەخۆران بەو لیژنەیەیە کە حکومەتی عێراق بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی هەولێر و بەغدا لە پێنج وەزیر پێکیهێناوە کە بڕیارە لە 9ـی تەمووزەوە دەست بە گفتوگۆ لەگەڵ هەرێمی کوردستان بکەن.