هەواڵ

ڕۆژی جیهانی ڕادیۆ

رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان (13)ی شوباتی هەموو ساڵێكی بەڕۆژی جیهانیی ڕادیۆ ناساندووە، ڕادیۆ یەكێكە لەهۆكانی ڕاگەیاندن و بەربڵاوترینیانە و بەشێوەكی گشتی خەڵك لەمەودایەكی فراوانی جیهاندا پێی ئاشنان و مێژووی داهێنان و سەرهەڵدانی ئەم ئامێرە گرنگە كۆنە، هەرچەندە ئێستا هۆكانی ڕاگەیاندن زۆر بوون‌و پێشكەوتنی بەرچاویشیان بەخۆیانەوە دیوە، كەچی هێشتا ڕادیۆ توانیویەتی پێگەی خۆی ون نەكات و گرنگییەكەی بمێنێت و بە پایەداریی بمێنێتەوە و ناتوانرێت بەدیارییكراوی كەسێك بكرێتە داهێنەری تەواوی ڕادیۆ، هەر بۆیە لە مێژوودا ناوی هەموو ئەوانە بەرز دەنرخێنرێت كە هەوڵیان داوە بۆ گەشەپێدانی ئەم داهێنراوەی مرۆڤ.
 لە ڕاستیشدا یەكەمین كەس كە هەوڵی بەكارهێنانی شەپۆلەكانی دەنگی داوە بۆ گواستنەوەی دەنگ (گۆلیلمۆ ماركۆنی)یە كە 25ی تەمموزی ساڵی 1896 دا جفرەی مۆرسی بەكارهێنا بۆ پەیوەندی بێ تەل، پێش ئەو و دوای ئەویش چەندین زانا‌و كەسانی داهێنەر هەوڵی گواستنەوەی دەنگیان داوە هەركەسەیان و بەجۆرێك لەو بوارەدا خۆیان تاقیكردووەتەوە ، لەوانەش ( جیناڵد فسندن)ە كە بەیەكەمین داهێنەری پەخشی دەنگ دادەنرێت و دوای ئەویش ناوی چەند كەسێكی تر لە مێژوودا تۆمار كراوە، لەوانەش ( هانز ئورستد)ی زانای فیزیایی دانیماركییە كە لەساڵی (1880)دا سەرەتای بیركردنەوەی لە ڕادیۆ داهێناوە و پاش ئەویش (ئەندرییە ماری ئەمپیر)ە كە لە ساڵی(1819) دا هەوڵێكی دیكەی لەو بوارەدا تاقیكردووەتەوە.
لەساڵی (1886) (هاینریش هیرتز) زانای فیزیایی و میكانیكی ئەڵمانی شەپۆلی كارۆموگناتیسی لەوزەدا دۆزییەوە و هەر ئەو بوو سیستمی شەپۆلی ڕادیویی (UHF)ی دۆزییەوە و بەیەكەمین كەسیش دادەنرێت كە دیزاینی بۆ ئامێری ناردن و پێشوازیی یەكەمین شەپۆلە ڕادیۆییەكان داناوە پاشان لە 25ی تەمموزی ساڵی 1874 دا (گۆلیملۆ ماركۆنی) یەكەمین شەپۆلەكانی كارۆ مۆگناتیسی بۆ داهێنانی ڕادیۆ دۆزییەوە و خودی ئەویش داهێنەری تروسكەكانی بێ تەلە، پەخشی ڕادیۆیی مێژووییەكی كۆنی هەیە و هەر وڵاتێك لەوڵاتانی جیهان ڕۆژێكی خۆی دیاری كردووە بۆ یادكردنەوەی یەكەمین پەخشی ڕادیۆیی لە وڵاتەكەدا.
یەكەمین پەخشی ڕادیۆیی لەلایەن ئەندازیارانی كۆمپانیای (بیستبێرگ) بووە لەئەمریكا، ئەوەش بە شێوەیەكی ڕێكەوت بووە، لەكاتێكدا كارمەندەكان سەرقاڵ بوون بە تاقیكردنەوەی گواستنەوەی دەنگ و بیریان لەوە كردووەتەوە كە میوزیكی سەر ئەو قەوانانەی لەبەردەستیاندایە بەكار بهێنن بۆ گواستنەوەی دەنگ، ئەو كەسانەی لە ماڵەوە ئامێریی سەرەتایی وەرگرتنی شەپۆلەكانی دەنگیان هەبووە توانیویانە شەپۆلی دەنگیی ئەو میوزیكانە وەربگرن و بۆیە داوایان لەو كۆمپانیایە كردووە كە میوزیكی زیاتر پەخش بكات و بەردەوام بێت، پاشان كۆمپانیاكە كارەكانی بەشێوەیەكی ڕێكخراوتر كردووە و لە ژێر ناوی ڕادیۆی (KDKA)بەردەوام بووە، ئەم پیتانەش هیچ مانایەكیان نەبووە و هێما نەبوون بۆ هیچ شتێك، بەڵكو بەشێوەیەكی هەرەمەكی هەڵبژێردراون‌و لەساڵی(1920) دا وەك یەكەم وێستگەی ڕادیۆیی ناسراوە.
لەناو ئەنجومەنی جێبەجێكاری یۆنسكۆدا ڕۆژی (13)ی شوبات دیاریكرا بۆ ڕۆژی جیهانیی ڕادیۆ، چونكە لەو ڕۆژەدا و لەساڵی (1946)دا یەكەمین پەخشی ئێستگەی نەتەوە یەكگرتووەكان دەستی پێكرد.
بەپێی داتاكان تاساڵی 2015 پانزە هەزار ئێستگەی ڕادیۆیی هەبووە و (75%)ی ماڵان لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوودا ڕادیۆیان هەیە.
(70%)ی دانیشتوانی جیهان لەڕێی تەلەفۆنی مۆبایلەوە گوێ لە ڕادیۆ دەگرن.
هەر بەپێی ئامارەكان (608) ملیار كەس لە سەرانسەری جیهاندا گوێ لە ڕادیۆ دەگرن
مێژووی ڕادیۆ كوردییەكان
بەگوێرەی هەموو سەرچاوە كوردییەكان، یەكەم رادیۆی كوردی لە 19ی نۆڤێمبەری 1939 لە بەغدا كراوەتەوە ،ئێزگەی دووەم بە زمانی كوردی (رادیۆی ڕۆهەڵات) لە 5ی ئازاری 1941 لە بەیروت و ئێزگەی سێیەمی كوردیش لە ئابی 1942 لە یافا (فەلەستین) كراوەتەوە.
ئەم سێ ئێزگە كوردییەی سەرەوە وەك یەكەم رۆژنامەی كوردی: (كوردستان) لە دەرەوەی خاكی كوردستان پەخشیان دەستی پێكردووە، ئەو ئێزگانە لە راستیدا ئێزگەی كوردی نەبووین، بەڵكو ئێزگەی بیانی بووین و بە زمانی كوردی وەشانیان هەبووە، ئێزگەی ئاڕاستەكراو بووین و بۆ گەیاندنی هەواڵ و دەنگوباسی خۆیان بۆ گوێگری كورد دامەزراون، نەك گەیاندنی هەواڵ و دەنگوباسی كوردی بۆ ئەوان یان بۆ كورد، ئەگەر لەم ئێزگانە ناوە ناوە باس لە كورد و كوردستانیش كرابێ، زیاتر بۆ خۆنزیكردنەوە و ڕاكێشانی سەرنج و سۆزی كورد بۆ بەرەی خۆیان بووە، نەك لەبەر ئەوەی كوردیان لە دڵەوە خۆشویستووە و وسیتوویانە ئەو گەلە دێرن بێ رادیۆ نەبێ، لەهەمان كات، دەبێ بنووسین هەرسێك ئێزگەی كوردی سەرەوە، كە لە دەرەوەی كوردستان پەخشیان بە زمانی كوردی هەبووە، لەكاتی دەستپێكردنی دووەم جەنگی جیهانی دامەزراون و لەگەڵ تەواوبوونی جەنگ، دوو لەوان كوژاونەتەوە، لەگەڵ ئەوەش بێگومان هەبوونی ئەو ئێزگانەی سەرەوە كارێكی باش بووە، بەتایبەتیش یەكەم ئێزگەی كوردی لە بەغدا، لە مێژووی خۆی سەدان گۆرانی كوردی تێدا تۆمار كرایە و بۆ سەرتاسەری كوردستان پەخش و بڵاوكراونەتەوە، ئەم تۆمار و پەخشكردنە، جگە لەوەی ئەرشیڤێكی جوان و دەوڵەمەندە، بۆتە یارمەتیش بۆئەوەی هونەرمەندی تازە دروست ببن و گۆرانی و ئاوازی خۆیان لە هەمان ئێزگە لەسەر قەوان تۆمار بكەن و گۆرانی و مۆسیقای كوردی پێشبخەن.
بەڵام بەوتەی ئەمیر حەسەن پور ڕۆژنامەنوس و لێكۆڵەری شاری مەهاباد یەكەم پەخشی ڕادیۆیی كوردی لە ساڵی١٩٢٣بووە لە یەكێتی سۆڤیەت و تا ساڵی ١٩٢٩ی خایاندووە.
ساڵی ١٩٤١ش ئینگلیزەكان بۆ دژایەتیكردنی ئەڵمانیای نازی بەشی كوردی ڕادیۆی یافایان كردەوە و ژمارەیەك كەسایەتی وەك گۆرانی شاعیر و ڕەفیق چالاك كاریان تیادا كردووە.
پەخشی ڕادیۆی كوردی تارانیش لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٤٦ دەستیپێكرد، سەرەتا ماوەی پەخشەكەی تەنها ١٥ خولەك بووە و دواتر كاتەكەی زیاد كرا.
وێستگەی ڕادیۆی یەریڤان لە ساڵی ١٩٥٥دا، بە پێنجەم پەخشی ڕادیۆیی كوردی دادەنرێت كە ئەویش لەسەرەتادا ماوەی پەخشەكەی تەنیا ١٥ خولەك بووە.
لەسەردەمی جەمال عەبدولناسر سەرۆكی پێشووتری میسردا، ئێزگەیەكی كوردی لە ساڵی ١٩٥٧ لەشاری قاهیرە كرایەوە، دواتر و لە پایزی ١٩٥٨دا ڕادیۆی كوردی لە شاری كرماشان كرایەوە و ڕادیۆی كوردی تاران داخرا.
دوای دوو ساڵیش لە دەستپێكردنی شۆڕشی ئەیلول بە ژمارەیەك ئامێری سەرەتاییەوە ڕادیۆی دەنگی كوردستان لە ساڵی ١٩٦٣دا لە ناوچەی باڵەكایەتی دەستی بە پەخشی خۆی كرد.
ڕادیۆكان، لەئێستای هەرێمی كوردستان بریتییە لە(١٦٥) ڕادێۆ كە بەشێوازی جۆراو جۆر پەخش دەكەن لە ڕووی كاتەوە.

هەواڵ

ئەو سزادراوەی 98 ڕۆژ بەر لە ئێستا لە سلێمانی ڕایکرد چووەتە درەوەی کوردستان

زیاتر سێ مانگە زیندانیکراوێک لە چاکسازی گەورانی سلێمانی ڕایکردوە کە دوو سزای لەسێدارەدانی هەیە بەڵام تا ئێستا دەستگیرنەکراوە، سەرچاوەیەک دەڵێت، چووەتە دەرەوەی کوردستان. 

 98 ڕۆژە زیندانیکراوێک لە چاکسازی گەورانی سلێمانی ڕایکردوە و تا ئێستا نەتوانراوە دەستگیربکرێتەوە، ئاسایشی سلێمانی لەسەر دۆسیەکە سێ براو و زاوایەکی دەستگیرکردووە. 
بەپێی ئەو زانیارییانەی لە سەرچاوە ئەمنییەکانەوە دەستی مایک کەوتوون، هێزە ئەمنییەکان چەند سەرە داوێکیان لەسەر شوێنی زیندانییە ڕاکردوەکە دەستکەوتووە، بەڵام نەیانتوانیووە دەستگیری بکەنەوە. 
بەپێی زانیاری سەرچاوەکان، ئەو زیندانیکراوە دوای ڕاکردنی لە زیندان بە هاوکاری کەسوکارەکەی خۆی گەیاندوەتە دەرەوەی کوردستان و هێزە ئەمنییەکان توانیویانە زانیاریی سەرەتاییان لەسەر شوێنەکەی دەست بکەوێت. 

چیرۆکی ڕوداوەکە 
ڕۆژی 30ـی تشرینی یەکەمی 2024، لەکاتی سەردانیکردنی کەسوکاری سزادراوان، سزادراوێک ڕایکرد و براکەی لە شوێنی ئەو لە زیندانەکە مایەوە، ڕوداوەکە دوای زیاتر لە 16 کاتژمێر ئاشکرابوو، لەگەڵ ئاشکرابوونیشدا هێزەکانی ئاسایش برای زیندانی کراوەکەیان دەستگیرکرد و هێزە ئەمنییەکان دەستیان بە لێکۆڵینەوە کرد.
ئەو سزادراوەکەی کە ڕایکرد تۆمەتباربووە بەکوشتنی کوڕ و باوکێک لە گەرمیان، لە ڕۆژی 7ـی تەموزی 2017ـەوە دەستگیرکراوە و سزای لە سێدارەدانی سەردا سەپێندراوە.
سزای ئەو کەسانە چی دەبێت کە هاوکارییان کردووە؟ 
بەپێی ماددەی 268ـی یاسای سزادانی عێراق هەر کەسێک هاوکاری زیندانیەک بکات بۆ هەڵهاتن کە سزای لە سێدارەدانی هەبێت ئەوا سزا دەدرێت بە زیندانیکردن بۆ ماوەیەک لە 10ساڵ زیاتر نەبێت.
بەپێی وردەکارییەکانی یاساکە، لە هەندێک حاڵەتدا دەکرێت جگەلە سزای زیندانیکردن پێبژاردنی مادییش بەو کەسانە بکرێت کە هاوکاریی سزادراوی هەڵهاتوو دەکەن.

کچە ڕاگیراوێکیش هەڵات
ڕۆژی 28ـی تەموزی 2024، کچێکی تەمەن 16 ساڵ لە چاکسازی ژنانی سلێمانی ڕایکرد و دوای نزیکەی 24 کاتژمێر هێزە ئەمنییەکان توانیان دەستیگیری بکەنەوە.
بەپێی گێڕانەوەکان، ئەو کچە سودی لە کەمی هێزی جێبەجێکار و نەوبونی چاودێری توند وەرگرتووە بۆیە بەسەر دیواری چاکسازییەکەدا ڕایکردووە.
ئەوکات، بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ئاسایشی سلێمانی، لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، شەش تۆمەتبار هاوکاربوون لە حەشاردانی و گواستنەوەی ئەو ڕاگیراوە ڕاکردووەدا و سەرجەمیان دەستگیرکراون و رادەستی یاسا کراون.

لە زیندان دوو کەس بریندارکران
ڕۆژی 30ـی حوزەیرانی 2024، لە زیندانی گرتن و گواستنەوەی سلێمانی کەسێک کە چەقۆی لەناو پێڵاوەکانیدا شاردبوەوە و لە ناو زینداندا هەوڵی کوشتنی دوو کەسی دا کە تۆمەتبارن بە کوشتنی براکەی.
لەو ڕووداوەدا دوو کەس برینداربوون کە یەکێکیان چەقۆ بەر ملی کەوتبوو ئەو دیکەشیان چەقۆ لە گوێچەکەیەکی درابوو.
ئەوکات، پۆلیسی سلێمانی ڕایگەیاند: کەسی هێرشبەر چەقۆی لە پێڵاوەکانیدا شاردوەتەوە و هیچ پشکنینێک نەیتوانیوە بیدۆزێتەوە، تەنانەت کاتێک دەیەوێت بچێتە ناو زیندانەکەوە پاسەوانان پێڵاوەکانیان پێ داکەندووە بەڵام نەیانتوانیووە هیچ ئاماژەیەک بدۆزنەوە.

چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان 
لە هەرێمی کوردستاندا سێ چاکسازیی گەوران لە شارەکانی هەولێر، سلێمانی و دهۆک هەن؛ هاوکات سێ چاکسازیی ژنان و منداڵان لە هەر سێ شارەکەدا هەن و بەگشتی زیاتر لە 5000 هەزار کەس تێیاندا سزاکانیان بەسەر دەبەن.