هەواڵ

ڕۆژی جیهانی ڕادیۆ

رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان (13)ی شوباتی هەموو ساڵێكی بەڕۆژی جیهانیی ڕادیۆ ناساندووە، ڕادیۆ یەكێكە لەهۆكانی ڕاگەیاندن و بەربڵاوترینیانە و بەشێوەكی گشتی خەڵك لەمەودایەكی فراوانی جیهاندا پێی ئاشنان و مێژووی داهێنان و سەرهەڵدانی ئەم ئامێرە گرنگە كۆنە، هەرچەندە ئێستا هۆكانی ڕاگەیاندن زۆر بوون‌و پێشكەوتنی بەرچاویشیان بەخۆیانەوە دیوە، كەچی هێشتا ڕادیۆ توانیویەتی پێگەی خۆی ون نەكات و گرنگییەكەی بمێنێت و بە پایەداریی بمێنێتەوە و ناتوانرێت بەدیارییكراوی كەسێك بكرێتە داهێنەری تەواوی ڕادیۆ، هەر بۆیە لە مێژوودا ناوی هەموو ئەوانە بەرز دەنرخێنرێت كە هەوڵیان داوە بۆ گەشەپێدانی ئەم داهێنراوەی مرۆڤ.
 لە ڕاستیشدا یەكەمین كەس كە هەوڵی بەكارهێنانی شەپۆلەكانی دەنگی داوە بۆ گواستنەوەی دەنگ (گۆلیلمۆ ماركۆنی)یە كە 25ی تەمموزی ساڵی 1896 دا جفرەی مۆرسی بەكارهێنا بۆ پەیوەندی بێ تەل، پێش ئەو و دوای ئەویش چەندین زانا‌و كەسانی داهێنەر هەوڵی گواستنەوەی دەنگیان داوە هەركەسەیان و بەجۆرێك لەو بوارەدا خۆیان تاقیكردووەتەوە ، لەوانەش ( جیناڵد فسندن)ە كە بەیەكەمین داهێنەری پەخشی دەنگ دادەنرێت و دوای ئەویش ناوی چەند كەسێكی تر لە مێژوودا تۆمار كراوە، لەوانەش ( هانز ئورستد)ی زانای فیزیایی دانیماركییە كە لەساڵی (1880)دا سەرەتای بیركردنەوەی لە ڕادیۆ داهێناوە و پاش ئەویش (ئەندرییە ماری ئەمپیر)ە كە لە ساڵی(1819) دا هەوڵێكی دیكەی لەو بوارەدا تاقیكردووەتەوە.
لەساڵی (1886) (هاینریش هیرتز) زانای فیزیایی و میكانیكی ئەڵمانی شەپۆلی كارۆموگناتیسی لەوزەدا دۆزییەوە و هەر ئەو بوو سیستمی شەپۆلی ڕادیویی (UHF)ی دۆزییەوە و بەیەكەمین كەسیش دادەنرێت كە دیزاینی بۆ ئامێری ناردن و پێشوازیی یەكەمین شەپۆلە ڕادیۆییەكان داناوە پاشان لە 25ی تەمموزی ساڵی 1874 دا (گۆلیملۆ ماركۆنی) یەكەمین شەپۆلەكانی كارۆ مۆگناتیسی بۆ داهێنانی ڕادیۆ دۆزییەوە و خودی ئەویش داهێنەری تروسكەكانی بێ تەلە، پەخشی ڕادیۆیی مێژووییەكی كۆنی هەیە و هەر وڵاتێك لەوڵاتانی جیهان ڕۆژێكی خۆی دیاری كردووە بۆ یادكردنەوەی یەكەمین پەخشی ڕادیۆیی لە وڵاتەكەدا.
یەكەمین پەخشی ڕادیۆیی لەلایەن ئەندازیارانی كۆمپانیای (بیستبێرگ) بووە لەئەمریكا، ئەوەش بە شێوەیەكی ڕێكەوت بووە، لەكاتێكدا كارمەندەكان سەرقاڵ بوون بە تاقیكردنەوەی گواستنەوەی دەنگ و بیریان لەوە كردووەتەوە كە میوزیكی سەر ئەو قەوانانەی لەبەردەستیاندایە بەكار بهێنن بۆ گواستنەوەی دەنگ، ئەو كەسانەی لە ماڵەوە ئامێریی سەرەتایی وەرگرتنی شەپۆلەكانی دەنگیان هەبووە توانیویانە شەپۆلی دەنگیی ئەو میوزیكانە وەربگرن و بۆیە داوایان لەو كۆمپانیایە كردووە كە میوزیكی زیاتر پەخش بكات و بەردەوام بێت، پاشان كۆمپانیاكە كارەكانی بەشێوەیەكی ڕێكخراوتر كردووە و لە ژێر ناوی ڕادیۆی (KDKA)بەردەوام بووە، ئەم پیتانەش هیچ مانایەكیان نەبووە و هێما نەبوون بۆ هیچ شتێك، بەڵكو بەشێوەیەكی هەرەمەكی هەڵبژێردراون‌و لەساڵی(1920) دا وەك یەكەم وێستگەی ڕادیۆیی ناسراوە.
لەناو ئەنجومەنی جێبەجێكاری یۆنسكۆدا ڕۆژی (13)ی شوبات دیاریكرا بۆ ڕۆژی جیهانیی ڕادیۆ، چونكە لەو ڕۆژەدا و لەساڵی (1946)دا یەكەمین پەخشی ئێستگەی نەتەوە یەكگرتووەكان دەستی پێكرد.
بەپێی داتاكان تاساڵی 2015 پانزە هەزار ئێستگەی ڕادیۆیی هەبووە و (75%)ی ماڵان لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوودا ڕادیۆیان هەیە.
(70%)ی دانیشتوانی جیهان لەڕێی تەلەفۆنی مۆبایلەوە گوێ لە ڕادیۆ دەگرن.
هەر بەپێی ئامارەكان (608) ملیار كەس لە سەرانسەری جیهاندا گوێ لە ڕادیۆ دەگرن
مێژووی ڕادیۆ كوردییەكان
بەگوێرەی هەموو سەرچاوە كوردییەكان، یەكەم رادیۆی كوردی لە 19ی نۆڤێمبەری 1939 لە بەغدا كراوەتەوە ،ئێزگەی دووەم بە زمانی كوردی (رادیۆی ڕۆهەڵات) لە 5ی ئازاری 1941 لە بەیروت و ئێزگەی سێیەمی كوردیش لە ئابی 1942 لە یافا (فەلەستین) كراوەتەوە.
ئەم سێ ئێزگە كوردییەی سەرەوە وەك یەكەم رۆژنامەی كوردی: (كوردستان) لە دەرەوەی خاكی كوردستان پەخشیان دەستی پێكردووە، ئەو ئێزگانە لە راستیدا ئێزگەی كوردی نەبووین، بەڵكو ئێزگەی بیانی بووین و بە زمانی كوردی وەشانیان هەبووە، ئێزگەی ئاڕاستەكراو بووین و بۆ گەیاندنی هەواڵ و دەنگوباسی خۆیان بۆ گوێگری كورد دامەزراون، نەك گەیاندنی هەواڵ و دەنگوباسی كوردی بۆ ئەوان یان بۆ كورد، ئەگەر لەم ئێزگانە ناوە ناوە باس لە كورد و كوردستانیش كرابێ، زیاتر بۆ خۆنزیكردنەوە و ڕاكێشانی سەرنج و سۆزی كورد بۆ بەرەی خۆیان بووە، نەك لەبەر ئەوەی كوردیان لە دڵەوە خۆشویستووە و وسیتوویانە ئەو گەلە دێرن بێ رادیۆ نەبێ، لەهەمان كات، دەبێ بنووسین هەرسێك ئێزگەی كوردی سەرەوە، كە لە دەرەوەی كوردستان پەخشیان بە زمانی كوردی هەبووە، لەكاتی دەستپێكردنی دووەم جەنگی جیهانی دامەزراون و لەگەڵ تەواوبوونی جەنگ، دوو لەوان كوژاونەتەوە، لەگەڵ ئەوەش بێگومان هەبوونی ئەو ئێزگانەی سەرەوە كارێكی باش بووە، بەتایبەتیش یەكەم ئێزگەی كوردی لە بەغدا، لە مێژووی خۆی سەدان گۆرانی كوردی تێدا تۆمار كرایە و بۆ سەرتاسەری كوردستان پەخش و بڵاوكراونەتەوە، ئەم تۆمار و پەخشكردنە، جگە لەوەی ئەرشیڤێكی جوان و دەوڵەمەندە، بۆتە یارمەتیش بۆئەوەی هونەرمەندی تازە دروست ببن و گۆرانی و ئاوازی خۆیان لە هەمان ئێزگە لەسەر قەوان تۆمار بكەن و گۆرانی و مۆسیقای كوردی پێشبخەن.
بەڵام بەوتەی ئەمیر حەسەن پور ڕۆژنامەنوس و لێكۆڵەری شاری مەهاباد یەكەم پەخشی ڕادیۆیی كوردی لە ساڵی١٩٢٣بووە لە یەكێتی سۆڤیەت و تا ساڵی ١٩٢٩ی خایاندووە.
ساڵی ١٩٤١ش ئینگلیزەكان بۆ دژایەتیكردنی ئەڵمانیای نازی بەشی كوردی ڕادیۆی یافایان كردەوە و ژمارەیەك كەسایەتی وەك گۆرانی شاعیر و ڕەفیق چالاك كاریان تیادا كردووە.
پەخشی ڕادیۆی كوردی تارانیش لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٤٦ دەستیپێكرد، سەرەتا ماوەی پەخشەكەی تەنها ١٥ خولەك بووە و دواتر كاتەكەی زیاد كرا.
وێستگەی ڕادیۆی یەریڤان لە ساڵی ١٩٥٥دا، بە پێنجەم پەخشی ڕادیۆیی كوردی دادەنرێت كە ئەویش لەسەرەتادا ماوەی پەخشەكەی تەنیا ١٥ خولەك بووە.
لەسەردەمی جەمال عەبدولناسر سەرۆكی پێشووتری میسردا، ئێزگەیەكی كوردی لە ساڵی ١٩٥٧ لەشاری قاهیرە كرایەوە، دواتر و لە پایزی ١٩٥٨دا ڕادیۆی كوردی لە شاری كرماشان كرایەوە و ڕادیۆی كوردی تاران داخرا.
دوای دوو ساڵیش لە دەستپێكردنی شۆڕشی ئەیلول بە ژمارەیەك ئامێری سەرەتاییەوە ڕادیۆی دەنگی كوردستان لە ساڵی ١٩٦٣دا لە ناوچەی باڵەكایەتی دەستی بە پەخشی خۆی كرد.
ڕادیۆكان، لەئێستای هەرێمی كوردستان بریتییە لە(١٦٥) ڕادێۆ كە بەشێوازی جۆراو جۆر پەخش دەكەن لە ڕووی كاتەوە.

هەواڵ

هەرێمی کوردستان بە یاساکەی عێراق زیاتر لە 35 هەزار کەس پێکەوە خانەنشین دەکات

ئەمساڵ هەرێمی کوردستان زیاتر لە 35 هەزار کەس پێکەوە خانەشین دەکات، هەر کەسێکیشیان تەمەنی خزمەتی 25 ساڵ بێت 18 مووچەی پێکەوە پێدەدرێت. پێشبینی دەکرێت، بە خانەنشینی بوونی ئەو ژمارە فەرمانبەرە دەرگای دامەزراندنی نوێ بەڕوی بەشێک لە گەنجاندا بکرێتەوە.

حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیاریداوە، تەنها لە مانگی کانوونی دووەمی ئەمساڵدا زیاتر لە 35 هەزار فەرمانبەر خانەنشین بکات. 

بەشی کارگێڕی سەرجەم فەرمانگەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ماوەی دوو ڕۆژە سەرقاڵی ئامادەکردن و رێکخستنی لیستی ئەو فەرمانبەرانەن کە خانەنشین دەکرێن.

بەپێی ڕێکارەکان، ئەو کەسانەی لەم قۆناغەدا خانەشین دەکرێن، لەدایکبووانی ساڵەکانی 1962،1963،1964ن لەگەڵ لەدایکبووانی مانگی یەکی ساڵی 1965 کە تەمەنیان بووەتە 60 ساڵ خانەنشین دەکرێن.

یاساکەی عێراق بۆ خانەشینکردنی فەرمانبەران بەکاردەهێنرێت
کۆتایی مانگی تشرینی دووەمی 2022، دادگاى باڵاى فیدراڵى عێراق، بڕیاریدا بە پابەندکردنی حکومەتى هەرێمى کوردستان بە کارکردن بە یاسای ژمارە 9ـی ساڵی 2014ـی تایبەت بە یاسای یەکگرتوی خانەنشینی عێراق، بەگوێرەى یاساکە کەمترین موچەى خانەنشینى 400 هەزار دینار دەبێت.

تەموزی 2024، حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندبوونی خۆی بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیەوە ڕاگەیاند و بڕیاریدا ئەو یاسایە بۆ خانەنشینکردنی فەرمانبەرانی بەکاربهێنێت. 

حکومەتی هەرێمی کوردستان لە خانەنشینکردنی ئەم فەرمانبەرە نوێیانەشدا پشت بە هەمان یاسا دەبەستێت، بەڵام بڕیاریداوە، تەمەنی خانەنشینیی لە 63 ساڵەوە بۆ 60 ساڵی كەم بکرێتەوە. 

بەپێی یاسای خانەنشینی عێراق کە هەرێمی کوردستان بۆ خانەنیشینی بوونی فەرمانبەران بەکاریدەهینێت، هەر فەرمانبەرێک لە کاتی خانەنشینیدا ئەگەر 25 ساڵ خزمەتی هەبێت، 12 مووچە وەک پاداشتی ساڵانی خزمەت پێدەدرێت لەگەڵ شەش مووچەی مۆڵەتی کۆکراوە.

کەسوکاری شەهیدان دەتوانن خانەنشین نەبن
وەزارەتی دارایی و ئابوریی هەرێمی کوردستان مافی بەردەوامبوون بەو کەسانە دەدات کە خاوەن شەهیدی پلە یەک و دوون و تەمەنی خانەشینیان تەواو کردووە. 

بەپێی ڕاگەیەندراوی وەزارەتەکە، ئەو کەسانەی کەسی پلە یەک و پلە دوویان شەهیدە، فۆڕمێکی تایبەتی وەزارەتی دارایی عێراقییان پڕکردوەتەوە، بە مەبەستی "ئەنجامدانی کاری پێویست و بەردەوامبوونیان لە خزمەت".

ژمارەی خانەنشیان 
بەپێی دوایین ڕاپۆرتی وەزارەتی دارایی و ئابوری بۆ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان، 277 هەزار و 541 کەس لە هەرێمی کوردستان خانەنشینن.

بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێمی کوردستان، مووچەی یەک مانگی خانەشینان پێویستی بە زیاتر لە 180 ملیار دیناری مانگانە هەیە. 

دامەزراندن دەکرێتەوە؟ 
خانەنشین بوون، ڕێگەیەکە بۆ نوێکردنەوەی فەرمانگە و دامەزراوە حکومییەکان بە گەنجان و لاوان، چونکە پێویستە لەگەڵ خانەشینبوونی توێژێکدا توێژێکی نوێ دابمەزرێت. 
تا ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستان هیچ، ڕێکار و ڕێنماییەکی بڵاونەکردوەتەوە کە تایبەت بێت بە دامەزراندنی فەرمانبەری نوێ لە شوێنی ئەو فەرمانبەرانەی خانەنشین دەکرێن، بەڵام  پێشبینی دەکرێت، بە خانەنشینی بوونی ئەو ژمارە فەرمانبەرە دەرگای دامەزراندنی نوێ بەڕوی بەشێک لە گەنجاندا بکرێتەوە.