هەواڵ

هەڵەبجە .. شارێکی خنکاو بە بەڵێنی جێبەجێ نەکراو

کێ هەڵەبجەی کیمیاباران کرد؟
یەکەم روخسار کە هەڵيبجەییەکان رقیان لێدەبووەوە دوای رووداوەکە یاخوود تاوانباری سەرەکیی کیمیابارانکردنى هەڵەبجە و کوردستان عەلی حەسەن مەجید بوو، کە ژەنەڕاڵی پێشووی سوپای عێراق و ئامۆزای سەدام حسێن بوو، ناسرابوو بە عەلی کیمیایی، بەلانیکەمەوە فەرمانى بۆ ٢١ هێرشى کیمیایى لە دژى خەڵکى باشوور و رۆژهەڵاتى کوردستان دەرکردووە کە ١٥ هێرشیان بەتەنها لە هەڵەبجە بووە.
عەلی کیمیایی لە وتەیەکدا، بەر لە دەستپێکی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە دەڵێت، "بەچەکی کیمیای ھەموویان (الاکراد) دەکوژم، کێ بەتەمایە قسە بکات؟".

تاوانی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە هێشتا لە ناوخۆییەوە و نەبووەتە جیهانیی؛
رێکخراوی شارەوانییەکانی جیهان بۆ ئاشتی لە مانگی ئابی ساڵی ٢٠١٣ تاوانەکەی بە جینۆساید ناساند هەڵەبجەشی بە سێیەمین ناوچەی کارەساتبار لە مێژووی رێکخراوەکە ناساند.
ئەو کاتە سەرۆکی شارەوانی هەڵەبجە بە جێگری سەرۆکی رێکخراوەکە هەڵبژێردرا و واش بڕیاربوو لە نەتەوە یەکگرتووەکان کاری لەسەر بکەن تاوەکو لەوێ بە جینۆساید بناسێندرێت، چونکە رێکخراوەکە ١٥٧ وڵات و پێنج هەزار و ٧١٢ سەرۆک شارەوانی ئەندامن تیادا، بەڵام هێشتا ئەنجامێکی نەبووە و لە دنیادا تاوانی دژبە هەڵەبجە وەک جینۆساید دانی پێدا نانرێت.

یەکەم دانیشتنی دادگا لەسەر کەیسی هەڵەبجە لە ٢١/١٢/٢٠٠٨ ئەنجامدرا. لە ١٧/١/٢٠١٠ دادگا کەیسەکەی بە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی ناساند. لەو چوارچێوەیەشدا سزای لەسێدارەدان بەسەر عەلی حەسەن مەجیدی ژەنەڕاڵی پێشووی سوپای رژێمی بەعس و ئامۆزای سەدام حوسێندا؛ درا و لە ٢٥/١/٢٠١٠دا جێبەجێکرا.
پاش تێهەڵچوونەوە لە بڕیارەکە و لە ٢٨/٢/٢٠١٠دا، پاش (٣٤) دانیشتن، دادگا بڕیاری بە جینۆسایدناساندنی کەیسی هەڵەبجەیدا و کیمیابارانکردنی هەڵەبجە وەک تاوانی جینۆساید لەلایەن دادگاوە ناسێندرا. هەریەک لە (سوڵتان هاشم- فەرحان موتڵەگ- سابر عەبدول عەزیز) بە (١٥) ساڵ زیندانیکردن سزادران.
پەڕلەمانی عێراقیش لە (١٧/٣/٢٠١١)، لە کۆبوونەوەی ئاسایی ژمارە (٤٤)، بە بریاری ژمارە (١٢) کەیسی هەڵەبجەی بە جینۆساید ناساند.
کیمیابارانکردنی هەڵەبجە لەسەر ئاستی عێراق لە دادگای باڵای تاوانکاری عێراق و لە پەڕلەمانی عێراقدا بە جینۆساید ناسێندراوە. بەڵام تا ئێستا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بە یاسا بە جینۆساید دانیپێدانەنراوە. تەنها پەرلەمانی کەنەدا وەک تاکە دەوڵەتێک لە (١٦/٣/٢٠١٠) وەک تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی ناساندوویەتی نەک تاوانی جینۆساید.

هەڵەبجەییەکان هێشتا دەناڵێنن؛
زیاتر لە ٧٠٠ برینداری تۆمارکراوی چەکی کیمیایی لە هەڵەبجە هەن و زیاتر لە ٥٠٠ یان لە دۆخێکی تەندروستی سەختدان، بەپێی راپۆرتە پزیشکییەکان، دوای کیمیابارانکردنی ناوچەکە، رێژەی لەبارچوونی منداڵ، شێرپەنجەی قۆڵۆن، نەخۆشییەکانی دڵ، شێرپەنجەکانی تر و نەخۆشییەکانی هەناسەدان و کێشەی پێست و چاو، گرفتی نەخۆشییەکانی زاوزێ، زیادیان کردووە.
هێشتا چەندین خێزانی هەڵەبجە منداڵەکانیان ونن و هیچ سۆراغێکیان نازانن، لە ساڵانی رابردوودا چەند کەسێک دۆزرانەوە کە دەوترا لە منداڵە ونبووەکانی هەڵەبجەن و بە پشکنینی "دی ئێن ئەی" خێزانەکانیان دۆزرانەوە، دووان لەوانیش لەرێگای پشکنینەکانەوە دەرکەوت هەمان ئەو منداڵانە نین کە خێزانەکانیان بە دوایاندا دەگەڕێن.

هەڵەبجە لە سەردەمی حکومەتی کوردیدا
دوای ٣٦ ساڵ هێشتا هەڵەبجەییەکان بەدەست کەمی خزمەتگوزاری و سستی بەرەوپێچوونی شارەکەوە دەناڵێنن، بەجۆرێک دوای بەرکەوتنیان بە چەکی کیمیایی تاوەکو ئێستا هیچ بنکەیەکی تایبەتی چارەسەری نەخۆشیە بۆماوەییەکانیان بۆ نەکراوەتەوە.
ساڵانە لە ساڵیادی کیمیابارانی هەڵەبجەدا بەرپرسان چەندین بەڵێن دەدەن، بەڵام وەک زۆرینەی بەڵێنەکانی دیکەی حکومەت، لەگەڵ گۆڕانی رۆژ بۆ ١٧ی ئازار، بەڵێنەکانیش لەبیردەچنەوە و جێبەجێناکرێن.
خەڵکی هەڵەبجە باس لەوەدەکەن، نە هەلی کار و نە پڕۆژەی وەبەرهێنان و نە بازرگانی و نە کەرتی گەشتیاری گرنگی پێنەدراوە و بەدەست کەمی فەرمانبەر لە فەرمانگەکاندا دەناڵێنن، گەنجان گرفتی نەبوونی کار و هەلی کاریان هەیە. شارەکە گرفتی نەبوونی خزمەتگوزاریی هەیە.
سەرۆکی ژووری بازرگانی هەڵەبجە بە ئێن ئاڕ تی راگەیاند، ساڵ بەدوای ساڵ زیاتر بێئومێدی روودەکاتە خەڵکی هەڵەبجە، ئەو ئیرادەیە نییە کە ساڵانە زیاتر شارەکە ببرێتە پێش و لە سەرەتاوە وەک پێویست خزمەتی هەڵەبجە نەکراوە.
دەشڵێت، دەبوایە لەدوای دروستبوونی پەرلەمانی کوردستان و دروستبوونی حکومەتی کوردی، هەڵەبجە حسابێکی تایبەتی بۆ بکرایە، لەو کاتەوە بە کردار کار لەسەر ژێرخانی ئەم شارە بکرایە و کار لەسەر سێکتەرەکانی کشتوکاڵ و گەشتیاری بکرایە.
ئەوەشی خستەڕوو، دەکرا هەڵەبجە ببوایەتە پارێزگایەکی نموونەیی بۆ کورد، شارەکە لەدوای ساڵی ١٩٨٨ـەوە بە هەژاری دەستی پێکردەوە و دەرفەتی کار بۆ خەڵک و وەبەرهێنەران دروستنەکرا کە خەڵک رووبکاتەوە شارەکە بۆ کارکردن.
روونیشیکردەوە، دەبێت رۆتین و باج دەستکاری بکرێت بۆ ئەوەی خەڵک بۆ کار رووبکاتە شارەکە و هەلی کار بڕەخسێنرێت، داهاتی مەرزەکان بگەڕێتەوە بۆ ناوخۆی پارێزگاکە و خزمەتی شارەکەی پێبکرێت و گرنگی بە کەرتی گەشتیاری بدرێت.


بەپارێزگاکردنی هەڵەبجە
لە رێکەوتی ١٣ی مانگی ئازاری ٢٠٢٣ لە نووسراوێکدا کە فڕاکسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق ئاڕاستەی ئەنجومەنی وەزیرانی کرد هاتبوو، وەزارەتی پلاندانان رێکارەکانی بە پارێزگابوونی هەڵەبجەی پەسەندکردووە و وەک پارێزگایەکی سەربەخۆ مامەڵەی لەگەڵدا دەکات و زنجیرەی ژمارە ١٦ـی پێدراوە.
نەوەی نوێ پێشتر ١٧ نووسراوی ئاڕاستەی حکومەتی عێراق کردووە و رەزامەندی حکومەتی بۆ پڕۆژەیاسای بەپارێزگاکردنی هەڵەبجە وەرگرتووە و لەسەر داوای ئەوان رەوانەی پەرلەمان کرا.
لە رێکەوتی ٢ی ٤ی ٢٠٢٣ دانیشتنی پەرلەمانی عێراق دەستیپێکرد و تیایدا بە ئامادەبوونی ١٧٠ ئەندام پەرلەمان خوێندنەوەی یەکەم بۆ پڕۆژەیاسای بە پارێزگاکردنی هەڵەبجەی تێدا کرا.کە، زۆربەی پەرلەمانتارانی یەکێتی و پارتی لە دانیشتنەکە ئامادە نەبوون.
لە رێکەوتی ٢٩ی ٤ی ٢٠٢٣ ئاریان تاوگۆزی ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە فراکسیۆنی نەوەی نوێ لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک رایگەیاند، لەگەڵ سەرۆکی لیژنەی هەرێم و پارێزگاکان و ئەندامێکی ئەو لیژنەیە کۆبوونەتەوە و یاساکەیان بۆ پەرلەمان بەرزکردووەتەوە بۆئەوەی خوێندنەوەی دووەمی بۆ بکرێت.
دواتر لە ٤ی ٥ی ٢٠٢٣دا خوێندنەوەی دووەم بۆ پڕۆژەیاساکە کرا، بەڵام تاوەکو ئێستا دەنگی لەسەر نەدراوە.

هەواڵ

تا کەی مووچە نایەت؟… وردەکاریی ناکۆکیەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق ئاشکرا دەبێت

هەرێمی کوردستان و عێراق لەسەر بڕ و شێوازی رادەستکردنی نەوت بە سۆمۆ، بڕی داهاتی ناوخۆ و وادەی دابەشکردنی مووچە ناکۆکن و هەردوولاش پێداگیری لەسەر داواکارییەکانی خۆیان دەکەنەوە. 

دەقی پێشنیازەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق بۆ رێککەوتن لەسەر پرسی نەوت، داهاتی نانەوت و مووچە بڵاودەکرێتەوە و وردەکاریی ناکۆییەکانیان ئاشكرا دەبێت. 

سەبارەت بە پرسی هەنارەکردنی نەوت، هەرێمی کوردستان دوو پێشنیازی پێشکەش کردووە، یەکەمیان تایبەتە بە بەشداریکردنی کۆمپانیاکان و دووەمیان بەشدارینەکردنی کۆمپانیاکانە کە لە هەردوو پێشنیازەکەدا ئامادەیی بۆ دەستبەجێ رادەستکردنی نەوت بە کۆمپانیای سۆمۆ دەربڕیووە. 

لە حاڵەتی بەشداریکردنی کۆمپانیاکان و رێککەوتنی هەولێر و بەغدا  لەسەر کاری لیژنە هاوبەشە تەکنییکییەکان، حکومەتی هەرێمی کوردستان ئامادەیی دەربڕیووە دوای لێدەرکردنی پێویستی ناوخۆ بەرهەمی نەوت رادەست بکات. 
لە رەشنووسەکەی هەرێمی کوردستاندا، بەرهەمی ئێستای نەوت بە 282 هەزار بەرمیلە لە ڕۆژێکدا دیارییکراوە، کە 65 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ بەکاربردنی ناوخۆیی تەرخانکراوە.

لە حاڵەتی بەشدارینەکردنی کۆمپانیاکانیشدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان پێشنیازی رادەستکردنی  100 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی کردووە بە کۆمپانیای سۆمۆ تا ئەو کاتەی لەسەر بنەمای کاری لیژنەی تەکنیکی هاوبەش ڕێککەوتن دەکرێت.
هەرێمی کوردستان لە پێشنیازەکانیدا پێداگیرە لەسەر ئەوەی بەکاربردنی ناوخۆیی لە ئەستۆی هەرێمی کوردستان دەبێت کە بڕەکەی بە 65 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە خەمڵاندووە. 

پرسی داهاتە نانەوتییەکانیش کە خاڵێکی دیکەی ناو رەشنووسەکەیە هەرێمی کوردستان پێداگیرە لەسەر ئەو شێوازەی لە رابردوو بۆ رادەستکردنی داهاتی ناونەوتی پەیڕەو کراوە، هەر بۆیە پێشنیازی کردووە، 50% لە ڕسوماتی گومرگی و باجی دەروازەکان بە حکومەتی فیدراڵ بدرێت. 
حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دەقی پێشنازەکانیدا کە لەو رەشنووسەدا لەسەر پرسی مووچە هەیە، داوای دەستبەجێ خەرجکردنی مووچە دەکات، ئەوەیش بە پشت بەستن بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی. 
دادگای فیدراڵی لە بڕیارەکانی ساڵی 2023دا کە هەرێمی کوردستان وەک نمونە باسی کردووە، جەخت دەکاتەوە کە ناکۆکیی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان نابێت ببێتە هۆکار بۆ پشتگوێخستنی خەرجکردنی مووچەی هەرێمی کوردستان لە کاتی خۆیدا. 

حکومەتی عێراق داوای هەموو نەوتی هەرێمی کوردستان دەکات
حکومەتی عێراقی لە پێشنیازەکانیدا بۆ رادەستکردنی نەوت لەگەڵ هەرێمی کوردستان ناکۆکە و پێشنیازی دەستبەجێ رادەستکردنی تەواوی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستانی کردووە بە کۆمپانیای سۆمۆ کە خۆی بە 236 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە خەمڵاندوویەتی.

لە قۆناغى دووەمدا کە هاوکات لەگەڵ قۆناغى یەکەم دەبێت بۆ ماوەى مانگێک جێبەجێ بکرێت، دەبێت وەزارەتى نەوتى عێراق بە هەماهەنگى لەگەڵ وەزارەتى سامانە سروشتییەکان بڕى راستەقینەى نەوت بۆ بەکارهێنانى ناوخۆیی هەرێم دیارى بکات.

داهاتە نانەوتییەکانیش خاڵێکی دیکەی ناکۆکیی نێوان هەولێر و بەغدایە، هەرێمی کوردستان پێشنیازی پێدانی نیوەی داهاتەکان دەکات، بەڵام عێراق مەرجی هەیە و پێشنیازی کردووە مانگانە داهاتەکەی پێبدرێت بە مەرجێک نابێت لە 200 ملیار دینار کەمتر بێت. 
حکومەتی عێراقی لە پێشنیازەکانیدا بۆ چارەسەرکردنی کێشەی مووچە، پێشنیازی پێکهێنانی لیژنەیەکی کردووە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان لە ماوەیەک کەمتر لە 90 رۆژدا، دواتر تەمویلکردن بە شێوەیەکی یەکجارەکی دەبێت.

حکومەتی عێراق پێشنیازیشی کردووە بە پێکهێنانی لیژنەیەکی یاسایی و تەکنیکی هاوبەش لەنێوان هەردوو حکومەت بۆ هەموارکردنی ماددەی (13/سێیەم)ی یاسای بودجە.

خەرجکردنی مووچە کێشەیەکی دیکەی نێوان هەردوو حکومەتە، حکومەتی هەرێمی کوردستان داوای دەستبەجێ خەرجکردنی دەکات، بەڵام حکومەتی عێراق بە مەرجیجێبەجێکردنی بڕگەکانی یەکەم، دووەم، سێیەم و چوارەم ناو رەشنووسەکەی لەلایەن هەرێمەوە و دوای ڕەزامەندیی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق ئامادەیی دەبڕیووە پارە بۆ مووچە خەرج بکات. 

حکومەتى عێراق لە پێشنیازەکانیدا جەختی لە پێکهێنانى لیژنەیەک کردوەتەوە بۆ پرسی بەجێکردن یان بە بانکیکردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان.

تا کەی مووچە نایەت؟
رەشنووسەکەی نێوان هەولێر و بەغدا دەریدەخات ناکۆکییەکان قوڵ و ئاڵۆزن تا یەکلایی بوونەوەیان حکومەتی عێراق ئامادە نییە پارەی مووچە بنێرێت.
ئێستا هەموو ئومێدی مووچەخۆران بەو لیژنەیەیە کە حکومەتی عێراق بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی هەولێر و بەغدا لە پێنج وەزیر پێکیهێناوە کە بڕیارە لە 9ـی تەمووزەوە دەست بە گفتوگۆ لەگەڵ هەرێمی کوردستان بکەن.