تەندروستی

ڤایرۆسێک دەبێتە هۆی ئیفلیجی

ڤایرۆسی ڕیخۆڵە دەبێتە هۆی حاڵەتی دەگمەنی هەوکردنی توندی ماسولکەکان کە هاوشێوەی ئیفلیجی منداڵانە، سەنتەری کۆنتڕۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشیەکان 13 حاڵەتی هەوکردنی توندی ماسولکەکانی پشتڕاستکردەوە.
ئەو سامپڵانەی کە لە ئاوی پیس وەرگیراون و شیکراونەتەوە تێیدا دەرکەوتووە، کە زیادبوونی بەرچاوی بوونی ڤایرۆسی ڕیخۆڵە کە بە D68 ناسراوە، دەبێتە هۆی هەوکردنی توندی ماسولکەکان لە منداڵان، جگە لەوەی کاریگەری لەسەر کۆئەندامی دەمار هەیە و دەبێتە هۆی لاوازییەکی زۆر لە قۆڵ و قاچ بەتایبەتی لە منداڵانی بچووکدا.
ئەسکەندەریە باوم، مامۆستای ئەندازیاری شارستانی و ژینگەیی لە زانکۆی ستانفۆرد دەڵێت، “ئێمە ترشە ناوکییەکانی EVD68 لە ئاوی پیسدا لە سەرتاسەری وڵاتدا دەستنیشان دەکەین و ڕێژەی بەرزبوونەوەی پێوانە دەکەین”.
لای خۆیەوە، کایتلین ڕیڤەرز، پزیشکی پەتا لە سەنتەری جۆنز هۆپکینز بۆ ئاسایشی تەندروستی ئاماژەی بەوەکردووە، “یەکەم بەڵگە زیادبوونی ڕێژەیەکی بەرچاوی خەڵکە کە دووچاری هەوکردنی توند دەبن، بەڵگەی دووەمیش ئەوەیە کە کاتەکانی ساڵ گونجاوە، چونکە مانگی ئەیلوول ئەو مانگەیە کە زۆرترین حاڵەتی ئەم نەخۆشییە تێیدا دەردەکەون.
بەگوێرەی تۆڕەکە، هەرکەسێک تووشی هەڵامەت بێت، ئەگەری تووشبوونی بە ڤایرۆسی ڕیخۆڵە هەیە، بەو پێیەی ڤایرۆسەکە نیشانە سووکەکانی لێدەکەوێتەوە، وەک: ئاوی لووت، کۆکە و سەرئێشە و هەستکردن بە ناڕەحەتی گشتی.
جۆری ڤایرۆسی ئەنتێرۆڤایرۆسی D68 لە ساڵی 2014 بووە هۆی کێشەیەکی گەورەی تەندروستی، کاتێک حاڵەتەکانی ئیفلیجی منداڵانی لە ئەمریکا بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد  و 120 منداڵی تووشبوو دەستنیشانکران.
هیچ چارەسەرێکی تایبەت بۆ ئیفلیجی نییە و تەنانەت بە چەندین ساڵ چارەسەری فیزیایی چڕ، زۆربەیان بە کەمئەندامی دەمێننەوە.
ساڵانە چەند دەیان حاڵەتێک تۆمارکراون، بەڵام شەپۆلی گەورەتری نەخۆشی پارکینسۆن هەر دوو ساڵ جارێک بە شێوازێکی نوێ دەردەکەوێت، لە ساڵی ٢٠١٦ (بە ١٥٣ حاڵەت) و لە ساڵی ٢٠١٨ (بە ٢٣٨ حاڵەت) دووبارە بەرزبووەتەوە

هەواڵ

تا کەی مووچە نایەت؟… وردەکاریی ناکۆکیەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق ئاشکرا دەبێت

هەرێمی کوردستان و عێراق لەسەر بڕ و شێوازی رادەستکردنی نەوت بە سۆمۆ، بڕی داهاتی ناوخۆ و وادەی دابەشکردنی مووچە ناکۆکن و هەردوولاش پێداگیری لەسەر داواکارییەکانی خۆیان دەکەنەوە. 

دەقی پێشنیازەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق بۆ رێککەوتن لەسەر پرسی نەوت، داهاتی نانەوت و مووچە بڵاودەکرێتەوە و وردەکاریی ناکۆییەکانیان ئاشكرا دەبێت. 

سەبارەت بە پرسی هەنارەکردنی نەوت، هەرێمی کوردستان دوو پێشنیازی پێشکەش کردووە، یەکەمیان تایبەتە بە بەشداریکردنی کۆمپانیاکان و دووەمیان بەشدارینەکردنی کۆمپانیاکانە کە لە هەردوو پێشنیازەکەدا ئامادەیی بۆ دەستبەجێ رادەستکردنی نەوت بە کۆمپانیای سۆمۆ دەربڕیووە. 

لە حاڵەتی بەشداریکردنی کۆمپانیاکان و رێککەوتنی هەولێر و بەغدا  لەسەر کاری لیژنە هاوبەشە تەکنییکییەکان، حکومەتی هەرێمی کوردستان ئامادەیی دەربڕیووە دوای لێدەرکردنی پێویستی ناوخۆ بەرهەمی نەوت رادەست بکات. 
لە رەشنووسەکەی هەرێمی کوردستاندا، بەرهەمی ئێستای نەوت بە 282 هەزار بەرمیلە لە ڕۆژێکدا دیارییکراوە، کە 65 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ بەکاربردنی ناوخۆیی تەرخانکراوە.

لە حاڵەتی بەشدارینەکردنی کۆمپانیاکانیشدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان پێشنیازی رادەستکردنی  100 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی کردووە بە کۆمپانیای سۆمۆ تا ئەو کاتەی لەسەر بنەمای کاری لیژنەی تەکنیکی هاوبەش ڕێککەوتن دەکرێت.
هەرێمی کوردستان لە پێشنیازەکانیدا پێداگیرە لەسەر ئەوەی بەکاربردنی ناوخۆیی لە ئەستۆی هەرێمی کوردستان دەبێت کە بڕەکەی بە 65 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە خەمڵاندووە. 

پرسی داهاتە نانەوتییەکانیش کە خاڵێکی دیکەی ناو رەشنووسەکەیە هەرێمی کوردستان پێداگیرە لەسەر ئەو شێوازەی لە رابردوو بۆ رادەستکردنی داهاتی ناونەوتی پەیڕەو کراوە، هەر بۆیە پێشنیازی کردووە، 50% لە ڕسوماتی گومرگی و باجی دەروازەکان بە حکومەتی فیدراڵ بدرێت. 
حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دەقی پێشنازەکانیدا کە لەو رەشنووسەدا لەسەر پرسی مووچە هەیە، داوای دەستبەجێ خەرجکردنی مووچە دەکات، ئەوەیش بە پشت بەستن بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی. 
دادگای فیدراڵی لە بڕیارەکانی ساڵی 2023دا کە هەرێمی کوردستان وەک نمونە باسی کردووە، جەخت دەکاتەوە کە ناکۆکیی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان نابێت ببێتە هۆکار بۆ پشتگوێخستنی خەرجکردنی مووچەی هەرێمی کوردستان لە کاتی خۆیدا. 

حکومەتی عێراق داوای هەموو نەوتی هەرێمی کوردستان دەکات
حکومەتی عێراقی لە پێشنیازەکانیدا بۆ رادەستکردنی نەوت لەگەڵ هەرێمی کوردستان ناکۆکە و پێشنیازی دەستبەجێ رادەستکردنی تەواوی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستانی کردووە بە کۆمپانیای سۆمۆ کە خۆی بە 236 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە خەمڵاندوویەتی.

لە قۆناغى دووەمدا کە هاوکات لەگەڵ قۆناغى یەکەم دەبێت بۆ ماوەى مانگێک جێبەجێ بکرێت، دەبێت وەزارەتى نەوتى عێراق بە هەماهەنگى لەگەڵ وەزارەتى سامانە سروشتییەکان بڕى راستەقینەى نەوت بۆ بەکارهێنانى ناوخۆیی هەرێم دیارى بکات.

داهاتە نانەوتییەکانیش خاڵێکی دیکەی ناکۆکیی نێوان هەولێر و بەغدایە، هەرێمی کوردستان پێشنیازی پێدانی نیوەی داهاتەکان دەکات، بەڵام عێراق مەرجی هەیە و پێشنیازی کردووە مانگانە داهاتەکەی پێبدرێت بە مەرجێک نابێت لە 200 ملیار دینار کەمتر بێت. 
حکومەتی عێراقی لە پێشنیازەکانیدا بۆ چارەسەرکردنی کێشەی مووچە، پێشنیازی پێکهێنانی لیژنەیەکی کردووە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان لە ماوەیەک کەمتر لە 90 رۆژدا، دواتر تەمویلکردن بە شێوەیەکی یەکجارەکی دەبێت.

حکومەتی عێراق پێشنیازیشی کردووە بە پێکهێنانی لیژنەیەکی یاسایی و تەکنیکی هاوبەش لەنێوان هەردوو حکومەت بۆ هەموارکردنی ماددەی (13/سێیەم)ی یاسای بودجە.

خەرجکردنی مووچە کێشەیەکی دیکەی نێوان هەردوو حکومەتە، حکومەتی هەرێمی کوردستان داوای دەستبەجێ خەرجکردنی دەکات، بەڵام حکومەتی عێراق بە مەرجیجێبەجێکردنی بڕگەکانی یەکەم، دووەم، سێیەم و چوارەم ناو رەشنووسەکەی لەلایەن هەرێمەوە و دوای ڕەزامەندیی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق ئامادەیی دەبڕیووە پارە بۆ مووچە خەرج بکات. 

حکومەتى عێراق لە پێشنیازەکانیدا جەختی لە پێکهێنانى لیژنەیەک کردوەتەوە بۆ پرسی بەجێکردن یان بە بانکیکردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان.

تا کەی مووچە نایەت؟
رەشنووسەکەی نێوان هەولێر و بەغدا دەریدەخات ناکۆکییەکان قوڵ و ئاڵۆزن تا یەکلایی بوونەوەیان حکومەتی عێراق ئامادە نییە پارەی مووچە بنێرێت.
ئێستا هەموو ئومێدی مووچەخۆران بەو لیژنەیەیە کە حکومەتی عێراق بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی هەولێر و بەغدا لە پێنج وەزیر پێکیهێناوە کە بڕیارە لە 9ـی تەمووزەوە دەست بە گفتوگۆ لەگەڵ هەرێمی کوردستان بکەن.