تەندروستی

چۆن دواى لەدەستدانى کێشت رێگە لە دوبارە قەڵەوبونەوە دەگریت؟

لەدەستدانى کێش، بەتایبەتیش لەدەستدانى کێشێکى زۆر کارێکى ئاسان نییە و ورە و خۆڕاگرییەکى زۆرى دەوێت، بەڵام ئەوەى لە لەدەستدانى کێشەکە قورسترە، پارێزگاریکردنە لێی و رێگرییە لە دوبارە قەڵەوبونەوە.


بەپێى ئەو توێژینەوانەى ئەنجام دراون، تەنها 20%ـى ئەو کەسانەى کێش لەدەست دەدەن دەتوانن پارێزگارى لێبکەن و قەڵەو نەبنەوە، بۆ ئەوەى تۆش یەکێک بیت لەو کەسانەى پارێزگارى لە کێشى لەشت بکەیت، ئێمە حەوت رێگاى ئاسان و کاریگەرتان پێدەڵێین کە ئەمانەن:

-ژەمەکانت کەم و بچوک بکەرەوە، رۆژانە پێنج ژەمى بچوک بخۆ نەک سێ ژەمى قورس و پڕ، بەمشێوەیە مێتابۆلیسمت بۆ ماوەیەکى درێژ کاردەکات و کۆنتڕۆڵى کێشت دەکات، هەوڵبدە لەو ژەمانەش دەیخۆیت جێگەى دارچینى و زەردەچەوە بکەیتەوە.

-هەرگیز کە تێرت خواردوە یاخود برسیت نییە هیچ مەخۆ، پێویست ناکات چی لەسەر قاپەکەت هەیە تەواوى بکەین، هەر هەستت بە تێربون کرد واز لە نانخواردن بهێنە.

-لە نێو ژەمەکاندا ئەو شتانەى دەیانخۆیت با تەندروست بن، گەر لەدواى ژەمەکان هەستت بە برسێتى کرد مەچۆ وەک جاران ئەو شتانە بخۆیت کە کالۆرییەکى زۆریان تێدایە، لەجێی ئەوە میوە و سەوزە و ماست و ئەو پسکیتانە بخۆ کە بە گەنمى تەواو دروستکراون.

-ئاو زۆر بخۆرەوە، خواردنەوەى رۆژانەى هەشت پەرداخ ئاو تەنها هاوکارت نابێت لە سوتاندنى چەورى، بەڵکو یارمەتیشت دەدات کە مێتابۆلیسمى لەشت چالاک بێت، ئەمە جگە لەوەى تینۆێتى بە ئاو زۆر باشتر دەشکێت بەراورد بە خواردنەوەکانى دیکە.

-وەرزش بکە، باشترین رێگا بۆ ئەوەى کێشى لەشت بپارێزیت رۆتینى رۆژانەى وەرزشکردنە، رۆژانە 30 خولەک وەرزش بکە بە دڵنیاییەوە رێگری لە زیادبونى کێشى لەشت دەکات.

-خەوت رێک بکەرەوە چونکە خەو گەر لەکاتى خۆى تێبپەڕێت کاریگەریی نەرێنى لەسەر لەشت دروست دەکات ئەمە جگە لەوەى هۆرمۆنى برسێتی تێکدەدات، بەپێى توێژینەوەکان دەبێت کەسانى پێگەیشتو رۆژانە حەوت بۆ نۆ سەعات بخەوێت.

-رێگایەکى دیکە بۆ ئەوەى نەهێڵیت جارێکى دیکە قەڵەو ببیتەوە ئەوەیە بڕیار بدەیت چى بۆناو بەفرگرەکەت بکڕیت، پێویستە بە وریاییەوە ئەو خواردنانە هەڵبژێریت کە دەیانکڕیت، پێش ئەوەى بچیت بۆ بازاڕیکردن لیستى پێویستییەکانت بنوسە و خواردنە تەندروستەکان هەڵبژێرە، بەدوربە لە کڕینى ئەو شتانەى کە ئاسان قەڵەوت دەکەن، ئەو شتانە هەڵبژێرە کە دەوڵەمەندن بە پرۆتین و میوە و سەوزەواتەکان و ئەو ژەمە سوکانەى کە بڕێکى کەم کالۆرییان تێدایە.

هەواڵ

تا کەی مووچە نایەت؟… وردەکاریی ناکۆکیەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق ئاشکرا دەبێت

هەرێمی کوردستان و عێراق لەسەر بڕ و شێوازی رادەستکردنی نەوت بە سۆمۆ، بڕی داهاتی ناوخۆ و وادەی دابەشکردنی مووچە ناکۆکن و هەردوولاش پێداگیری لەسەر داواکارییەکانی خۆیان دەکەنەوە. 

دەقی پێشنیازەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق بۆ رێککەوتن لەسەر پرسی نەوت، داهاتی نانەوت و مووچە بڵاودەکرێتەوە و وردەکاریی ناکۆییەکانیان ئاشكرا دەبێت. 

سەبارەت بە پرسی هەنارەکردنی نەوت، هەرێمی کوردستان دوو پێشنیازی پێشکەش کردووە، یەکەمیان تایبەتە بە بەشداریکردنی کۆمپانیاکان و دووەمیان بەشدارینەکردنی کۆمپانیاکانە کە لە هەردوو پێشنیازەکەدا ئامادەیی بۆ دەستبەجێ رادەستکردنی نەوت بە کۆمپانیای سۆمۆ دەربڕیووە. 

لە حاڵەتی بەشداریکردنی کۆمپانیاکان و رێککەوتنی هەولێر و بەغدا  لەسەر کاری لیژنە هاوبەشە تەکنییکییەکان، حکومەتی هەرێمی کوردستان ئامادەیی دەربڕیووە دوای لێدەرکردنی پێویستی ناوخۆ بەرهەمی نەوت رادەست بکات. 
لە رەشنووسەکەی هەرێمی کوردستاندا، بەرهەمی ئێستای نەوت بە 282 هەزار بەرمیلە لە ڕۆژێکدا دیارییکراوە، کە 65 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ بەکاربردنی ناوخۆیی تەرخانکراوە.

لە حاڵەتی بەشدارینەکردنی کۆمپانیاکانیشدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان پێشنیازی رادەستکردنی  100 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی کردووە بە کۆمپانیای سۆمۆ تا ئەو کاتەی لەسەر بنەمای کاری لیژنەی تەکنیکی هاوبەش ڕێککەوتن دەکرێت.
هەرێمی کوردستان لە پێشنیازەکانیدا پێداگیرە لەسەر ئەوەی بەکاربردنی ناوخۆیی لە ئەستۆی هەرێمی کوردستان دەبێت کە بڕەکەی بە 65 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە خەمڵاندووە. 

پرسی داهاتە نانەوتییەکانیش کە خاڵێکی دیکەی ناو رەشنووسەکەیە هەرێمی کوردستان پێداگیرە لەسەر ئەو شێوازەی لە رابردوو بۆ رادەستکردنی داهاتی ناونەوتی پەیڕەو کراوە، هەر بۆیە پێشنیازی کردووە، 50% لە ڕسوماتی گومرگی و باجی دەروازەکان بە حکومەتی فیدراڵ بدرێت. 
حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دەقی پێشنازەکانیدا کە لەو رەشنووسەدا لەسەر پرسی مووچە هەیە، داوای دەستبەجێ خەرجکردنی مووچە دەکات، ئەوەیش بە پشت بەستن بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی. 
دادگای فیدراڵی لە بڕیارەکانی ساڵی 2023دا کە هەرێمی کوردستان وەک نمونە باسی کردووە، جەخت دەکاتەوە کە ناکۆکیی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان نابێت ببێتە هۆکار بۆ پشتگوێخستنی خەرجکردنی مووچەی هەرێمی کوردستان لە کاتی خۆیدا. 

حکومەتی عێراق داوای هەموو نەوتی هەرێمی کوردستان دەکات
حکومەتی عێراقی لە پێشنیازەکانیدا بۆ رادەستکردنی نەوت لەگەڵ هەرێمی کوردستان ناکۆکە و پێشنیازی دەستبەجێ رادەستکردنی تەواوی نەوتی خاوی هەرێمی کوردستانی کردووە بە کۆمپانیای سۆمۆ کە خۆی بە 236 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە خەمڵاندوویەتی.

لە قۆناغى دووەمدا کە هاوکات لەگەڵ قۆناغى یەکەم دەبێت بۆ ماوەى مانگێک جێبەجێ بکرێت، دەبێت وەزارەتى نەوتى عێراق بە هەماهەنگى لەگەڵ وەزارەتى سامانە سروشتییەکان بڕى راستەقینەى نەوت بۆ بەکارهێنانى ناوخۆیی هەرێم دیارى بکات.

داهاتە نانەوتییەکانیش خاڵێکی دیکەی ناکۆکیی نێوان هەولێر و بەغدایە، هەرێمی کوردستان پێشنیازی پێدانی نیوەی داهاتەکان دەکات، بەڵام عێراق مەرجی هەیە و پێشنیازی کردووە مانگانە داهاتەکەی پێبدرێت بە مەرجێک نابێت لە 200 ملیار دینار کەمتر بێت. 
حکومەتی عێراقی لە پێشنیازەکانیدا بۆ چارەسەرکردنی کێشەی مووچە، پێشنیازی پێکهێنانی لیژنەیەکی کردووە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان لە ماوەیەک کەمتر لە 90 رۆژدا، دواتر تەمویلکردن بە شێوەیەکی یەکجارەکی دەبێت.

حکومەتی عێراق پێشنیازیشی کردووە بە پێکهێنانی لیژنەیەکی یاسایی و تەکنیکی هاوبەش لەنێوان هەردوو حکومەت بۆ هەموارکردنی ماددەی (13/سێیەم)ی یاسای بودجە.

خەرجکردنی مووچە کێشەیەکی دیکەی نێوان هەردوو حکومەتە، حکومەتی هەرێمی کوردستان داوای دەستبەجێ خەرجکردنی دەکات، بەڵام حکومەتی عێراق بە مەرجیجێبەجێکردنی بڕگەکانی یەکەم، دووەم، سێیەم و چوارەم ناو رەشنووسەکەی لەلایەن هەرێمەوە و دوای ڕەزامەندیی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق ئامادەیی دەبڕیووە پارە بۆ مووچە خەرج بکات. 

حکومەتى عێراق لە پێشنیازەکانیدا جەختی لە پێکهێنانى لیژنەیەک کردوەتەوە بۆ پرسی بەجێکردن یان بە بانکیکردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان.

تا کەی مووچە نایەت؟
رەشنووسەکەی نێوان هەولێر و بەغدا دەریدەخات ناکۆکییەکان قوڵ و ئاڵۆزن تا یەکلایی بوونەوەیان حکومەتی عێراق ئامادە نییە پارەی مووچە بنێرێت.
ئێستا هەموو ئومێدی مووچەخۆران بەو لیژنەیەیە کە حکومەتی عێراق بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی هەولێر و بەغدا لە پێنج وەزیر پێکیهێناوە کە بڕیارە لە 9ـی تەمووزەوە دەست بە گفتوگۆ لەگەڵ هەرێمی کوردستان بکەن.