هەواڵ

واژۆکەی ترامپ ساڵانە نزیکەی 500 ملیۆن دۆلار پاڵپشتی دارایی WHO کەمدەکاتەوە

ترەمپ لە یەکەمین بڕیارەکانی دەستبەکاربوونیدا وڵاتەکەی لە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی کشاندەوە، بە کشاندنەوەی ئەمەریکا ساڵانە نزیکەی 500 ملیۆن دۆلار پاڵپشتی دارایی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی کەمدەبێتەوە و چاوەڕوانیش دەکرێت بەرنامەکانی ڕێکخراوەکە لەسەرانسەری جیهان بخاتە مەترسییەوە. 

 ڕۆژی 20ـی کانوونی دووەمی 2025، دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی نوێی ئەمەریکا دوای چەند کاتژمێرێک لە دەستبەکاربوونی واژۆی لەسەر فەرمانی کشانەوەی ئەمەریکا لە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی کرد. 

بەپێی ئەو فەرمانەی ترەمپ واژۆی لەسەر کردووە، دەبێت لە ماوەی 12 مانگی داهاتوودا ئەمەریکا ماڵئاوای لە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی بکات و ڕێگەیەکی نوێ بۆ جێگرتنەوەی ڕێکخراوەکە بدۆزێتەوە. 

سەرۆکی نوێی ئەمەریکا لەسەر کشانەوەی وڵاتەکەی لە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ڕایگەیاند، ڕێکخراوەکە بە هەڵە مامەڵەی لەگەڵ پەتای کۆرۆنا و قەیرانە تەندروستییە نێودەوڵەتییەکانی تردا کردووە.

بڕیارەکەی ترەمپ بۆ کشانەوەی ئەمەریکا لە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی شتێکی چاوەڕواننەکراو نییە. ناوبراو لە ساڵی 2020 لە یەکەم خولی سەرۆکایەتیدا، هەنگاوەکانی وازهێنانی لە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی دەستپێکرد و بە هاوکاریکردنی هەوڵەکانی چین بۆ "بەلاڕێدابردنی جیهان" سەبارەت بە سەرچاوەی کۆڤید تۆمەتبار کردن.

ترەمپ لە پەیامە نوێیەکەیدا تۆمەتەکانی ڕابردووی بە بیرهێنایەوە و خەختیکردەوە، ڕێکخراوەکە نەیتوانیووە سەربەخۆیانە لەگەڵ کاریگەریییە سیاسی نەگونجاوەکانی وڵاتانی ئەندام مامەڵە بکات و داوای "پارەیەکی نادادپەروەرانە"ی لە ئەمریکاوە کردووە کە ناڕێژەیی بێت لەگەڵ ئەو بڕە پارانەی کە وڵاتانی دیکە و گەورەتر وەک چین دابینیان کردووە.

لە ماوەی ڕابردوو، ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی بە توندی سەرجەمی ئەو تۆمەتانەی ڕەتدەکاتەوە کە لەلایەن دۆناڵ ترامپ و ئیدارەکەیەوە ڕوبەرویانکراوەتەوە و ڕایگەیاندووە، فشارەکانیان دژ بە چین بەردەوامە تا بزانن هۆکاری بڵاوبوونەوەی نەخۆشی کۆرۆنا بەهۆی بەرکەوتەی مرۆڤ لەگەڵ ئاژەڵی توشبوو سەریهەڵداوە یان بەهۆی لێکۆڵینەوە لە ڤایرۆسە هاوشێوەکان لە تاقیگەیەکی ناوخۆییدا.

ئەمەریکا گەورەترین پاڵپشتیکاری دارایی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی
ئەمەریکا گەورەترین پشتیوانی دارایی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانییە و نزیکەی 18%ـی کۆی بودجەکانی ڕێکخراوەکە دابین دەکات، بەشێوەیەک تەنها لە ساڵانی 2024 و 20205 وڵاتەکە 6.8 ملیار دۆلاری بە ڕێکخراوەکە داوە. 

بەپێی داتاکان، لە ساڵی 1948ـەوە تا ئێستا ئەمەریکا بە تێکڕا ساڵانە 400 بۆ 500 ملیۆن دۆلاری بۆ ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی دابین کردووە و گەورەترین پشتیوانی دارایی بووە. 

ئاژانسی ڕۆیتەرز لە زاری چەند پسپۆرێكی لە ناوەوە و دەرەوەی ڕێکخراوەکە دروستبوونی مەترسی لەسەر کارەکانی ڕێکخراوەکە وروژاندووە و پێشبینی کردووە، بەهۆی کشانەوەی ئەمەریکاوە کارەکانی ڕێکخراوەکە بکەوێتە مەرترسییەوە، بە تایبەت لە پرسی ڕوبەڕوبوونەوەی نەخۆشی سیل کە یەکێکە لە نەخۆشییە درمییە بکوژەکان لە جیهاندا. 

ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی
ڕێکخراوەی تەندروستیی جیهانی ( World Health Organization- WHO)، دەزگایەکی تایبەتی نەتەوە یەکگرتووەکانە کە وەک دەزگایەک هاوکارە لەسەر تەندروستیی گشتیی نێودەوڵەتی کار دەکات. لە ڕێکەوتی 7ـی نیسانی 1948 دامەزراوە و نووسینگەی سەرەکی لە شاری جنێڤە لە سویسرا.

هەواڵ

دوای 15 مانگ شەڕ وەستا.. ئاگربەستی نێوان ئیسرائیل و حەماس چووە بواری جێبەجێکردنەوە

ئاگربەستی نێوان سوپای ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماسی فەڵەستینی چووە، بواری جێبەجێکردنەوە و دوای 15 مانگ شەڕی بۆ ماوەی 42 ڕۆژ ڕاوەستا. 

نیوەڕۆی ڕۆژی 19ـی کانوونی دووەمی 2025، دوای نزیکەی 3 کاتژمێر لە دواکەوتنی ئاگربەستی نێوان سوپای ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماس چووە بواری جێبەجێکردنەوە. 

دواکەوتنی ئەو چەند کاتژمێرەی ئاگربەستەکە بۆ غەززە خوێناوی بوو، تەنها لە ماوەی ئەو 3 کاتیژمێردا بەهۆی هێرشی ئیسرائیلەوە 8 کەس کوژران.

هۆکاری دواکەوتنی جێبەجێکردنی ئاگربەستەکە، پەیوەست بوو بە ڕادەستنەکردنی لیستی یەکەمی ئەو بارمتەکراوانەی ئیسرائیل کە حەماس لەگەڵ جێبەجێکردنی ئاگربەستدا ئازادییان دەکات. 

حەماس دواکەوتنی لیستی بارمتەکراوەکانی بۆ کێشەی تەکینکی گەڕاندبووە و ڕایگەیاندبوو، لەگەڵ چارەسەکردنی کێشەکەکان لیستەکە پێشکەشی ئیسرائیل دەکات. 

بەپێی ئەو لیستەی بزوتنەوەی حەماس بڵاویکردوەتەوە، لە یەکەم هەنگاودا ئەمڕۆ سێ ژنە بارمتە ئازا دەکرێن کە بریتین لە دۆرۆن ستێینبرێچەری 31 ساڵ، ئێملی داماری 28 ساڵ و رۆمی گۆنێنی 24 ساڵان.

ئیسرائیل و حەماس چۆن ئاگربەستییان کرد؟ 
 شەش مانگ زیاترە، هەریەکە لە ئەمەریکا، قەتەر و میسر لە هەوڵی بەردەوامدان تا ئیسرائیل و حەماس بە ئەنجامدانی ئاگربەست ڕازی بکەن تا شەڕ لە غەززە کۆتایی بێت.

دوای دانوستانێکی درێژ، پلانی ئاگربەستێکی سێ قۆناغی ئامادە کرا، لە یەکەم هەنگاودا حەماس و ئیسرائیل قۆناغی یەکەمی ئاگربەستەکەیان واژۆکرد کە 42 ڕۆژ دەخایەنێت. 

بەپێی ڕێککەوتنەکەیان، لەم قۆناغەدا حەماس 33 بارمتەی ئیسرائیلی ئازاد دەکات کە ژن و منداڵ و کەسانی بە تەمەن و نەخۆشن. 

ئیسرائیل سێ وێستگەی جیاوازی لە سنورەکانی کەرتی غەززە بۆ وەرگرتنەوەی ئەم بارمتانە ئامادەکردووە، بڕیارە لەگەڵ جێبەجێکردنی ئاگربەستەکەدا حەماس بارمتەکان بگەیەنێتە ئەم وێستگانە تا پشکنینی بۆ بکرێت و دواتر بگوازرێنەوە.

ئیسرائیل لە بەرامبەر ئازادکردنی بارمتیەکراوەکانیدا، بەڵێنی داوە لە چەند ناوچەیەکی دیاریکراوی غەززە بکشێتەوە و زیاتر لە دوو هەزار فەڵەستینیش ئازاد بکات کە زۆرینەیان بە تۆمەتی کوشتنی سەربازانی وڵاتەکەی دەستگیریکردوون.

هاوکاری مرۆیی
نەتەوە یەکگرتووەکان هۆشداریداوە، بەهۆی نەبوونی خۆراکەوە غەززە مەترسی برسێتی لەسەرە و داوای کردووە ناردنی هاوکارییە مرۆییەکان بۆ ناوچەکە زیاتر بکرێن. 
میسر کە وڵاتێکی بەشداری دانوستانەکانی ئاگربەستە، لە ڕێگەی وەزارەتی دەرەوەی وڵاتەکەیەوە ڕایگەیاند، "رێککەوتن لەسەر ئەوە کراوە کە ڕۆژانە 600 بارهەڵگر بچنە ناو غەززە"، لەنێویاندا "50 بارهەڵگری سووتەمەنی".

 شەڕ دەستپێدەکاتەوە؟ 
ئاگربەستەکەی نێوان ئیسرائیل و حەماس کاتییە، گرەنتی نییە دوای کۆتایی هاتنی وادەکەی جارێکی دیکە شەڕ دەستپێبکاتەوە، وەک بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل ڕایگەیاندووە، "ئێمە مافی خۆمانە ئەگەر پێویست بکات شەڕ دەستپێبکەینەوە".

ئەگەر ئەم قۆناغی یەکەمی ئاگربەست سەرکەوتوو بێت، لە قۆناغی دووەمی ئاگربەستدا سەرجەم زیندانیکراوان ئازا دەکرێن و لە قۆناغی سێیەمیشدا کار بۆ ئاوەدانکردنەوەی غەززە دەکرێت. 

شەڕی ئیسرائیل و حەماس
ڕۆژی 7ـی تیشرینی یەکەمی 2023، باڵی سەربازی بزووتنەوەی حەماسی فەڵەستینی لە ئاسمان و زەمینەوە هێرشی کردە سەر ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی ئیسرائیل و گەڕێکی نوێی شەڕ لە نێوان هەردوولا هەڵگیرسا.

بەپێی ئاژانسی فرانس پرێس بە پشتبەستن بە داتای فەرمی ئیسرائیل، لە هێرشەکەدا هەزار و 210 کەس کوژراون کە زۆربەیان مەدەنی بوون. لەو ماوەیەدا 251 کەس ڕفێندراون کە 94 کەسیان تا ئێستا لە کەرتی غەززە دەستبەسەرن، بەپێی داتاکانی وەزارەتی تەندروستی غەززە، زیاتر لە 46 هەزار و 899 فەلەستینی کە زۆربەیان خەڵکی مەدەنی و ژن و منداڵن، لە هەڵمەتی سەربازیی ئیسرائیل لە غەززە کوژراون.

سنوار و هەنییە  دیارترین سەکردەکانی حەماس کوژران
ڕۆژی 31ـی تەموزی 2024، ئیسماعیل هەنییە سەرۆکی مەکتەبی سیاسیی بزوتنه‌وه‌ی حەماسی فەڵەستینی لە تارانی پایتەختی ئێران کوژرا.

هەنییە كه‌ بۆ به‌شداریكردن له‌ ڕێوڕه‌سمی ده‌ستبه‌كاربوونی مه‌سعود پزیشكیان سه‌رۆك كۆماری نوێی ئێران له‌ تاران بوو، به‌ موشه‌ك هێرشكرایه‌سه‌ر شوێنی مانه‌وه‌ی و كوژرا.

ئیسماعیل هەنییە ساڵی 1962 لە کامپی ئاواره‌كان لە خۆرئاوای غەزە لەدایکبووە. دوای ته‌واوكردنی به‌شی ئەدەبی عەرەبی لە زانکۆی ئیسلامی لە غەزە له‌ هه‌شته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا، هه‌نییه‌ تێکەڵ بە ڕێکخستنەکانی بزوتنەوەی حەماسی ئیسلامی بووە و به‌رده‌وام بووه‌ له‌ بڕینی پله‌كان، تا لە ساڵی 2017ـدا وه‌ك سه‌رۆكی مه‌كته‌بی سیاسیی بزوتنه‌وه‌ی حەماس هەڵبژێردرا.

ڕۆژی 16ـی تشرینی یەکەمی 2024، لە شاری ڕەفەحی باکوری غەززە یەحیا سنوار کە لە دوای ئیسماعیل هەنییەوە بووە سەرۆکی مەکتەبی حەماس لەلایەن ئیسرائیلەوە کوژرا.

یەحیا سنوار، سەرۆکی مەکتەبی سیاسیی بزوتنەوەی حەماس بەوتەی ئیسرائیل ئەندازیاری هێرشەکەی 7ـی ئۆکتۆبەری ساڵی 2023 بوو، کە لەلایەن حەماسەوە کرایە سەر ئیسرائیل.