هەواڵ

ئەو فەرمانبەرانەی ئەمساڵ خانەنشین دەبن دوو تا سێ پلە بەرزکردنەوەیان دەفەوتێت

نۆ ساڵە پلە بەرزکردنەوە لە هەرێمی کوردستان ڕاگیراوە، بەبێ دەستپێکردنەوەی پڕۆسەکە حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیاری خانەشین بوونی بۆ زیاتر لە 35 هەزار فەرمانبەر دەرکردووە و بڕیارە پرۆسەکەش بەردەوام بێت. بەپێی بەدواداچوونەکان ئەو کەسانەی ئەمساڵ خانەنشین دەبن پلەبەرزکردنەوەی نۆ ساڵیان کە نزیکەی دوو تا سێ پلە بەرزکردنەوە دەفەوتێت. 

 بەپێی بەدواداچونێکی دیجیتاڵ میدیای مایک ئەو کەسانەی لە ئەمساڵدا و پێش دەستپێکردنەوەی پلەبەرزکردنەوە خانەنشین دەبن، خزمەتی نۆ ساڵ و دوو تا سێ پلە بەرزکردنەوەیان دەفەوتێت. 
بەپێی ڕێکارەکان، ئەو کەسانەی لەم قۆناغەدا خانەشین دەکرێن، لەدایکبووانی ساڵەکانی 1962،1963،1964ن لەگەڵ لەدایکبووانی مانگی یەکی ساڵی 1965 کە تەمەنیان بووەتە 60 ساڵ خانەنشین دەکرێن.
خانەنشینکردنی ئەو ژمارە فەرمانبەرە، بەپێی یاسای ژمارە 9ـی ساڵی 2014ـی تایبەت بە یاسای یەکگرتوی خانەنشینی عێراق دەبێت کە دادگای فیدراڵی هەرێمی کوردستانی بۆ جێبەجێکردنی پابەندکردووە، بەڵام لە هەرێمی کوردستان تەمەنی خانەنشینیی لە 63 ساڵەوە بۆ 60 ساڵ کەمکراوەتەوە. 
بە گوێرەی مادەی 18 لە یاسای خزمەتی شارستانی ژمارە 24ی ساڵی 1960ـی عێراق، پلەبەرزکردنەوە مافێکی یاسایی فەرمانبەرانە و لەسەر بنەمای لێهاتویی و ماوەی خزمەتە.
به‌پێی یاسای خزمه‌تی شارستانی ده‌بوایه‌ هه‌ر فه‌رمانبه‌رێكی هه‌رێمی کوردستان 4-5 ساڵ جارێك پله‌كه‌ی به‌رزبكرێته‌وه‌، بەپێی یاسا کەمترین پارەی پلە بەرزکردنەوە لە 29 هەزار دینارەوە دەستپێدەکات، زۆرترینیشیان بەپێی پلەی وەزیفی 120 هەزار دینارە، بۆیه‌ ئەو فەرمانبەرانەی ئەمساڵ خانەنشین دەکرێن دوو پله‌ به‌رزكردنه‌وه‌ یان زیاتری دەفەوتێت. 
به‌پێی خشته‌ی پله‌ به‌رزكردنه‌وه‌ هه‌ر فه‌رمانبه‌رێك بۆ یه‌ك مانگ بڕی 60 هه‌زار بۆ 100 هه‌زار دیناری لای حكومه‌ته‌، كه‌ به‌كۆی گشتی هه‌ر فه‌رمانبه‌رێك ده‌كاته‌ 5 ملیۆن 400 هه‌زار دینار تا 9 ملیۆن دینار. بە واتایەکی دیکە ئەو فەرمانبەرانەی پێش دەستپێکردنەوەی پلە بەرزکردنەوەی خانەنشین دەکرێن 60 تا 100 هەزار دیناری مووچەکەیان کەمترە لەو بڕە مووچەیەی دەکرێتە بنەمای خانەنشین بوونیان. 

پلە بەرزکردنەوە دەستپێدەکاتەوە؟ 
نۆ ساڵە پلەبەرزکردنەوە لە هەرێمی کوردستان ڕاگیراوە، ڕاگرتنی پله‌ به‌رزكردنه‌وه‌ و دامەزراندن له‌ كابینه‌ی هه‌شته‌مه‌وه‌ ده‌ستیپێكردووه‌ و بڕیارەکە لە رۆژی 1ـی کانوونی دووەمی 2016ـەوە بڕ‌یاره‌كه‌ چووه‌ته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌ و 9 ساڵه‌ درێژه‌ی هه‌یه‌ و له‌و ماوه‌یه‌وه‌ فه‌رمانبه‌ران دوو یان سێ پله‌ به‌رزكردنه‌وه‌یان فه‌وتاوه‌.
ئەو کات، وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان لە رێنمایی وه‌زاره‌تی دارایی ژماره‌ی 11ـی ساڵی 2016، "پێویسته‌ هه‌موو فه‌رمانبه‌رێكی پله‌ وه‌زیفییه‌ گشتییه‌كان پله‌ به‌رزكردنه‌وه‌یان رابگیرێت، هه‌تا په‌سندكردنی بودجه‌ی هه‌رێم بۆ ساڵی 2016، له‌ساڵی 2017 هەرێمی کوردستان به‌ درێژكردنه‌وه‌ی راگرتنی پله‌ به‌رزكردنه‌وه‌ پشتی به‌هه‌مان رێنمایی به‌ست و ئه‌و ساڵه‌ش درێژه‌ به‌ راگرتنی پله‌به‌رزكردنه‌وه‌ درا.
سیراج بارزانی، سەرۆکی ئەنجومەنی ڕاژەی گشتی، لە نوێترین لێدوانیدا بە فەرمانگەی میدیا و زانیاری ڕاگەیاندووە،"سەرقاڵی دانانی بەردی بناغەی داتابەیسێکین بۆ بەدیجیتاڵکردنی دۆسیەی کەسیی فەرمانبەران، ئەوەیش ئامرازێکی گرنگی کۆنتڕۆڵکردنی کاروباری فەرمانبەران و دووبارە ڕێکخستنەوەی میلاکاتی وەزارەتەکانە". 
دەستپێکردنەوەی پلەبەرزکردنەوەی فەرمانبەران پەیوەستە بە پەسەندکردنی یاسای بودجەوە کە لە ساڵی 2013ـەوە نەنێردراوەتەوە پەرلەمانی کوردستان، دەبێت فەرمانبەران چاوەڕوانی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بن تا یاسای بودجە دوای زیاتر لە 12 ساڵ پەسەند بکاتەوە. 
 بەپێی نوێترین بڕیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان لەمەودوا پلەبەرزکردنەوەی فەرمانبەران دەبێت بەپێی پێوەر و بنەماکانی ئەنجومەنی گشتی راژە و لەسەر بنەمای لێهاتوویی بکرێت نەک ماوەی راژە، سیراج بارزانی ڕونیکردەوە، "بەپێی پێویستی وەکوو ئەنجومەنی ڕاژەی گشتی، دەسەڵاتمان پێدراوە پڕۆسەی دامەزراندن و پلەبەرزکردنەوە بەڕێوە ببەین، ئەمانە بە دەق لە یاسادا هاتوونە و هەمووی لەسەر ئەو پێوەر و بنەما یاساییانەیە کە لە ئەنجومەنی نیشتیمانیی عێراق دەرچوون."

ژمارەی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان 
به‌گوێره‌ی سیستمی بایۆمه‌تری 1 ملیۆن و 249 هه‌زار و 481 فەرمانبەر و مووچه‌خۆر لە هەرێمی کوردستان هەن کە 483 هه‌زارییان مووچه‌خۆری مه‌ده‌نییه‌.
بەبێی داتاکانی وەزارەتی دارایی و ئابوری، مووچەی هەر مانگێکی کۆی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان پێویستی بە زیاتر لە 996 ملیار دینار هەیە. 

تەندروستی

جیهان؛ تا ئێستا نزیکەی 10 ملیۆن کەس بە شێرپەنجە گیانیان لەدەستداوە

شێرپەنجە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی مردن لە جیهاندا، کە لە هەر ٦ مردنێک، یەکێکیان بەهۆی نەخۆشی شێرپەنجەوەیە ، بە پێی کۆتا داتای ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی کە لەسەر نەخۆشی شێرپەنجە بڵاوی کردووەتەوە، ٢٠ ملیۆن حاڵەتی نوێی شێرپەنجە دەست نیشان کراوە و ٩.٧ ملیۆن کەس بەهۆی شێرپەنجەوە گیانیان لە دەست داوە. کە بە پێی پێشبینییەکان تاوەکوو ساڵی ٢٠٥٠ ئەم ڕێژەیە بە ڕێژەی لە سەدا ٧٧٪ زیاد دەکات.

ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ئەوەشی ئاشکرا کردووە، کە تەنها لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەرستدا زیاتر لە ٧٨٨،٠٠٠ هەزار کەس بە نەخۆشی شێرپەنجە تۆمارکراون، لە هەمان کاتدا پێشبینی ئەوەیان کردووە کە ئەم ڕێژەیە تاوەکوو ساڵی ٢٠٤٥ ببێتە دوو هێندە و بگاتە ١.٥٧ ملیۆن نەخۆشی شێرپەنجە.

بەپێی کۆتا داتاکانی وەزارەتی تەندروستی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە ساڵی ٢٠٢٢دا، نۆ هەزار و ٦١ کەس لە هەرێمی کوردستان تووشی نەخۆشی شێرپەنجە بوون و بەربڵاوترین جۆرەکانی شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستان، بریتین لە، شێرپەنجەی مەمک، کۆڵۆن، سییەکان، پێست، غوددە، پرۆستات، لیوکیمیا، مێشک، منداڵدان.

ئەو هۆکارانەی کە مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد دەکەن، ئەمانەن : جگەرەجگەرەکێشان، نەخۆشییە ڤایرۆسییەکان وەک (ڤایرۆسەکانی وەک HPV کە دەبێتە هۆی تووشبوون بە شێرپەنجەی ملی منداڵدان، هەروەها ڤایرۆسی جگەر HBV وHCV دەبێتە هۆی شێرپەنجەی جگەر)، قەڵەوی و شێوازی ژیان ، پیسبوونی ژینگە، بەرکەوتنی تیشک، بۆماوەیی.

ئێستا دەرکەوتووە کە لە سەدا ٥٠٪ی شێرپەنجەکان دەکرێت خۆمانیان لێ بپارێزین لە ڕێگەی: وازهێنان و دوورکەوتنەوە لە جگەرەکێشان و بەرهەمەکانی تووتن، کەمکردنەوە یاخود بەکارنەهێنانی خۆراکی خێرا و ئامادەکراو و پڕ چەوری و کالۆری، خواردنی میوە و سەوزەی زیاتر، ئەنجامدانی وەرزشی بەردەوام. هەروەها ئەنجامدانی پشکنینی پێشوەختە بە تایبەت بۆ ئەو کەسانەی کە لە خێزانەکانیاندا (بۆماوەیی) شێرپەنجە هەیە وەک (شێرپەنجەی مەمک)، دەبێتە هۆی زووتر دەستنیشان کردنی قۆناغە سەرەتاییەکانی شێرپەنجە، ئەمەش وادەکات چارەسەری شێرپەنجە ئاسانتر بێت و لە کاتێکی کەمدا چارەسەری گونجاوی بۆ ئەنجام بدرێت.