هەواڵ

لەسەر دواکەوتنی مووچە هەولێر و بەغدا دەتوانن یەکتر بدەنە دادگا

دادگای فیدراڵی لە پرسی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستاندا رۆڵی یەکلاکەرەوەیی هەیە، ئێستاش بەهۆی دواکەوتنی مووچەوە هەولێر و بەغدا دەتوانن پەنای بۆ بەرن و یەکتر بدەنە دادگا.

 زیاتر لە 40 رۆژ بەسەر دابەشکردنی مووچەی مانگی ئازاری مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستاندا تێپەڕیووە، تا ئێستا هیچ وادەیەک بۆ دابەشكردنی مووچەی مانگی نیسان نییە.

بەرپرسانی هەر دوو حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان لەسەر کێشەکە بێدەنگن، بەرپرسانی هەرێمی کوردستان تەنها وەک سەرچاوە قسە بۆ میدیاکان دەکەن و حکومەتی عێراق وەک پابەندنەبوو تۆمەتبار دەکەن.

بەپێی دوایین بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لەسەر پرسی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، هەولێر دەتوانێت لە کاتی دواکەوتنی مووچەدا سکاڵا لە دادگای فیدراڵی عێراق تۆمار بکات.

مەرجی تۆمارکردنی سکاڵا لەلایەن هەرێمی کوردستان و پابەندکردنی حکومەتی عێراق بە خەرجکردنی مووچە، پابەندبوونی تەواوی  خۆی و حکومەتەکەیەتی بە بڕیارەکانی پێشووتری دادگاکەوە لەسەر پرسی مووچە. 

پێچەوانەی هەرێمی کوردستان، لە ئەگەری پابەندنەبوونی هەرێمی کوردستان بە بڕیارەکانی دادگا و نەسەلماندنی داهاتی راستەقینە و نە گەڕاندنەوەی بڕی دیاریکراوی داهات لە هەولێروە بۆ بەغدا، ئەوا حکومەتی عێراق مافی تۆمارکردنی سکاڵا و پابەندنەبوونییە داراییەکانی دەبێت. 

دادگای فیدراڵی لە کێشەکانی مووچەی مووخۆرانی هەرێمی کوردستاندا رۆڵێکی یەکلاکەرەوەیی هەیە، ئەوەیش دوای ئەوەی لە 21ـی شوباتی 2024، بە بریارێک حکومەتی عێراق و هەرێمی کورستانی بە دابەشکردنی مووچە پابەند کرد. 

بەپێی بڕیارەکانی ئەوکاتی دادگای فیدراڵی ده‌بێت حكومه‌تی عێراق مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی کوردستان بدات و دابین نه‌كردنی پێشێلكارییه‌، ده‌بێت مافی فه‌رمانبه‌ران و خانه‌نشینانی هه‌رێمی كوردستان پارێزراو بێت، دەبێت حکومەتی عێراق بەبێ قەرز مووچە دابین بکات و  حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەند دەبێت بە ڕۆژانە ڕادەستکردنی بڕی ئەو نەوتەی لەسەری ڕێککەوتوون، لەبەرامبەردا حکومەتی ناوەندی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان دابین دەکات.

لە ئەگەری دابیننەکردنی مووچە، دەبێت ڕێککاری پێویست بگرێتەبەر و گەرەنتی ئەوە بکرێت پارە بنێردرێت، هەر بەپێی بڕیارەکە پرسی مووچە پەیوەستە بە ژیانی خەڵکەوە و نابێت لەگەڵ پرسە سیاسییەکان تێکەڵ بکرێت، پێویستە هەولێر و بەغدا لەوبارەیەوە بەیەکجاری رێکبکەون.

ڕادەستکردنی داهاتە نانەوتییەکانیش بەشێک بوون لە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی کە حکومەتی هەرێمی کوردستانیان بە ڕادەستکردنی ئەو داهاتانە بە بەغدا پابەند دەکرد.

بنەجێکردن"بە بانکی کردن"ـی مووچە مووچەخۆران لە بانکە فیدراڵییەکان بڕیاری دادگای فیدراڵی بوو، دادگاکە داوای لە هەرێمی کوردستان و عێراق کرد بە زوترین کات مووچەی مووچەخۆران بنەجێ بکەن.

لە خشتەی بوودجەی عێراقدا، بڕی 11 تریلۆن و 576 ملیار و 521 ملیۆن دینار وەک بەشی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی 2024 دیاریکراوە، بەم شێوەیە خەرجی موچەی فەرمانبەران 9 ترلیۆن و 556 ملیارو 348 ملیۆن دینار و موچەی چاودێری كۆمەڵایەتی 2 ترلیۆن و 20 ملیار و 173 ملیۆن دینار. بەپێی ئەو خشتەیە بێت، مانگانە 964 ملیار و 710 ملیۆن دینار بۆ پارەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان دابین دەکرێت.

سەرهەڵدانی کێشەی مووچە 
سەرهەڵدانی کێشەی مووچە لە هەرێمی کورستان، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2014، ئەوەش دوای ئەوەی هەرێمی کوردستان دەستی بە فرۆشتنی نەوتی خۆی کرد و ئابوری سەربەخۆی ڕاگەیاند. 

ئامادەکارییەکان بۆ هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان مێژوییەکی چەند ساڵەی هەبوو، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2007ەوە دەستی بە ئامادەکاری کرد، تا خۆی سەربەخۆیانە مامەڵە بە نەوت و سەرچاوە سروشتییەکانی وڵاتەکەیەوە بکات، هەر بۆیە لەو ساڵەدا یەکێتی و پارتی یاسای ژمارە 22ـی ساڵی 2007ـی نەوت و غازی هەرێمی کوردستانیان لە پەرلەمانی کوردستانەوە تێپەڕاند.

ڕۆژی 2ـی حوزەیرانی 2009 جەلال تاڵەبانی سەرۆک کۆماری ئەوکاتی عێراق و مەسعود بارزانی سەرۆکی ئەوکاتی هەرێمی کوردستان، پێکەوە هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستانیان ڕاگەیاند، ئەوكات عێراق بەهۆی لاوازی پێگەکەیەوە نەیتوانی بەرهەڵستی خواستی کورد بکات.

حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک ئامادەکارییەک بۆ ڕاگەیاندنی ئابوری سەربەخۆ، لە ڕێگەی فراکسیۆنەکانی پارتی و یەکێتییەوە پڕۆژە یاسای دیاریکردن و وەرگرتنی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق لە داهاتی فیدراڵ ڕەوانەی پەرلەمان کرد.

ڕۆژی 16ـی نیسان خوێندنەوەی یەکەم بۆ پڕۆژە یاساکە کرا و ڕۆژی 23ـی نیسانی 2013، یاساکە پەسەند کرا، یاساکە لە چەند خاڵێکی سەرەکیدا حکومەتی ئەو کاتی هەرێمی کوردستانی پابەند دەکرد، بەوەی داوا لە حکومەتی عێراقی بکات، بەپێی یاسا لە ماوەی 90 ڕۆژدا شایستە داراییە خەمڵێنراوەکانی هەرێم بداتەوە. ئەگەر حکومەتی عێراق دوای 30 ڕۆژ لە وەرگرتنی داواکارییەکەی هەرێم یان بەسەرچوونی ئەو 90 ڕۆژی دیارکراوە پابەند نەبوو، ئەوا پێویستە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو ڕێکارانەی بە گونجاویان دەبینێت بەپێی حوکمەکانی ئەم یاسایە بۆ وەرگرتنی مافە داراییەکانی خۆی بگرێتەبەر، لەنێویشیاندا بەرهەمهێنان و هەناردەکردن و فرۆشتنی نەوتی خاو و غاز بۆ پڕکردنەوەی سەرجەم ئەو بەرکەوتانە کەوا حکومەتی فیدراڵی خۆی دەگرێت لە دانەوەیان.

ناوەڕاستی ساڵی 2014 حکومەتی هەرێمی کوردستان بە فەرمی هەناردەکردنی نەوتی لە ڕێگەی بۆری بۆ بەندەری جەیهانی تورکیا ڕاگەیاند و لێرەوە چیرۆکی ئابوری سەربەخۆی هەرێمی کوردستان و بە سەربەخۆ فرۆشتنی نەوت دەستپێکرد.

عێراق وەک کاردانەوەیەک بەرامبەر ڕاگەیاندنی ئابوری سەربەخۆ لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستانی بڕی و لێرەوە قەیرانی مووچە بەرۆکی مووچەخۆرانی گرت.
حکومەت پاشکەوتی مووچەی ڕاگەیاند

بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لەلایەن بەغدادەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی ڕوبەڕوی قەیرانی سەختی دارایی کردەوە، ئەو پارەیەی حکومەت لە سەربەخۆ فرۆشتنی نەوت دەستی دەکەوت بەشی خەرجی مووچەی نەکرد و کورتهێنانی هەبوو. 

حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئەیلولی 2015 پاشکەوتی مووچەی ڕاگەیاند و تا مانگی تشرینی دووەمی 2018 بەردەوام بوو، لەو ماوەیەدا، مووچەخۆران پێنج مووچەی تەواویان پاشکەوت کرا،  21 چارەکە مووچەیان پێدرا، 11 مووچەشیان بە بەشێکی پاشکەوت کراوەوە وەرگرت.

کابینەی نۆ لێبڕینی مووچەی ڕاگەیاند
مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان لە مانگی کانوونی یەکەمی 2018 تا کانوونی دووەمی 2020 بەبێ کێشە دابەشکرا. دواتر کابینەی نۆیەمی هەرێمی کوردستان لە دانیشتنی ژمارە 31ـی ساڵی 2020دا، بڕیاری ژمارە 61ـی دەرکرد کە لە 4 خاڵ و 8 بڕگە پێکدەهات و بەپێی بڕیارەکە؛ رێژەی تەمویلکردنی پارە بۆ مووچە لە 100٪ـەوە بۆ 79٪ کەمکرایەوە، واتە رێژەی لێبڕینی مووچە کرایە 21٪.

مووچەخۆران لە شوباتی 2020 تا حوزەیرانی 2021، 10 مووچەیان بە لێبرێنی 21٪ـەوە وەرگرت و 7 مووچەشیان بۆ خەرج نەکرا و هەر وەریان نەگرت و تائێستاش چارەنوسی نادیارە کە قەرزە یان پاشەکەوتە، یان ناوێکی دیکەی دارایی بۆ داتاشراوە.

هەواڵ

مەسعود بارزانی: لەسەر بنەمای 50 بە 50 حکومەت پێکنایەت

مه‌سعود بارزانى سه‌رۆكى پارتى دیموكراتى كوردستان جەختدەکاتەوە لە پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی هەرێم لەسەر بنەمای" یه‌ك هه‌رێم‌ و حكومه‌ت‌ و په‌رله‌مان ‌و پێشمه‌رگه" و دەڵێت: لەسەر بنەمای 50 بە 50 حکومەت پێکنایەت.

ئەمڕۆ لە هەولێر، مەسعود بارزانی، سەرۆکی پارتی دیموکراتی کردستان لە کۆنگرەی یەکگرتنی هەردوو رێکخراوی قوتابییان و لاوانی پارتی وتارێکی گشتگیری پێشکەش کرد و لە بەشیک لە قسەکانیدا باسی لە پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی هەرێم کرد.

مه‌سعود بارزانى وتی: ئێستاش دواى هه‌ڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان زه‌مینه‌ ره‌خساوه‌ بۆ گفتوگۆو به‌هه‌موولایه‌نه‌كانیشمان وتووه‌ ئه‌وانه‌ى كورسیان به‌ده‌ستهێناوه‌، فه‌رمون وه‌رن با پێكه‌وه‌ حكومه‌ت پێكبهێنین، نه‌هاتن، به‌شێكیان بڕیارى بون به‌ئۆپۆزسیۆنیان داوه‌ ئێمه‌ش ڕێز له‌هه‌ڵبژاردنه‌كه‌یان ده‌گرین.

بارزانی ئاماژەی بەکرد، ئێستا گفتوگۆ له‌نێوان پارتى ‌و یه‌كێتیه‌، ئه‌گه‌رچى تائێستا قۆناغێكى زۆریان بڕیوه‌، به‌ڵام هێشتا ماوه‌.

سەرۆکی پارتی وتی: دوباره‌ى ده‌كه‌مه‌وه‌، ئه‌مه‌ په‌یامى پێش هه‌ڵبژاردنیشمه‌، یه‌ك هه‌رێم‌ و حكومه‌ت‌ و په‌رله‌مان‌و پێشمه‌رگه‌، ئێمه‌ پێمانخۆشه‌ له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ له‌گه‌ڵ یه‌كێتیى‌ و لایه‌نه‌كانى دیكه‌ش حكومه‌ت پێكبهێنین، به‌ڵام حكومه‌تێك ئه‌و مه‌بده‌ئانه‌ى تێدا نه‌بێت، پێكنه‌یه‌ت باشتره‌.

لە کۆتایی قسەکانیدا رایگەیاند، هه‌موو هه‌وڵێك ده‌ده‌ین هه‌رچى زوتر حكومه‌ت پێكبێت‌ داوا له‌پارتى‌ و یه‌كێتیى ده‌كه‌م په‌له‌ بكه‌ن له‌پێكهێنانى حكومه‌ت، به‌ڵام لەسەر ئەو بنەمایە، ئەگەر لەسەر ئەو بنەمایە پێکنەیەت ئێمە بەردەوم دەبین لە ئیشی خۆمان، بەڵام حکومەتێک پێکنایەت له‌سه‌ر بنه‌ماى 50 به‌ 50.

ئەمە دووەم جارە لە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان کە بارزانی داوا لە یەکێتی و پارتی دەکات، پەلەبکەن لە پێهێنانی حکومەتی هەرێ، رۆژی نۆی نیسان لە میانی بەشداریکردنی لە 17یەمین پێشانگەی نێودەوڵەتیی کتێب لە هەولێر، جەختی لە پێویستیی پەلەکردن لە پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی هەرێمی کوردستان کردەوە لەلایەن پارتی و یەکێتییەوە.

رۆژی 20ـى تشرینی یەکەمی ساڵی رابردوو، هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ئەنجامدرا، پارتی 38 کورسی و یەکێتی 23 کورسی بەدەستهێنا، دوای نزیکەی حەوت مانگ لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن هێشتا یەکێتی و پارتی لەسەر پێکهێنانی کابینەی 10ـى حکومەتی هەرێم رێکنەکەوتوون.