-18

چۆن منداڵەكەت لە پۆڕنی ئینتەرنێت دەپارێزیت؟

ساڵی ٢٠٢٠ بە ساڵی کەرەنتینی کۆرۆنا دادەنرێت، ئەو ساڵەیە سیستەمی پەروەردەیی بوو بە ئۆنڵاین، و لە هەمان کاتیشدا ئەو ساڵەیە تیایدا ژمارەی تەماشاکەرانی گرتە پۆرنەکان هەڵکشا.
بەشێک لە ئامارەکان باس لە بەرزبوونەوەی ژمارەی سەردانکەرانی ماڵپەڕەکانی پۆرن دەکەن لە ساڵی ٢٠٢٠دا بەراورد بە ساڵانی ڕابردوو، بۆ هەموو تەمەنەکان. لەنێویشیاندا تەمەنی سەروو ١١ ساڵ، ئەمەش جێگەی مەترسییە بۆ منداڵان و دایبابان دەبێت هۆشیارانە مامەڵەی لەگەڵدا بکەن. 
بەمەبەستی باسکردنی ئەم کێشەیە، تیمێک کە پێکهاتبوون لە شارەزایانی بواری دەرونناسی، کۆمەڵناسی و لێکۆڵینەوەی میدیایی و پەیوەندیە سێکسیەکان، بە درێژایی سێ ساڵ پێداچوونەوەیان کردووە بۆ ٢٠٠٠ توێژینەوەی ئەکادیمی دەربارەی پەیوەندی شێوازە تەندروست و نا تەندروستیەکانی پەرەپێدانی سێکسی بە ڕیژەی بەکارهێنانی پۆرنەوە.  لێرەدا گشت ئەو خاڵە سەرەکیانە دەخەینەڕوو کە تیمەکە پێیگەشتووە و بوونەتە مایەی دڵەڕاوکێ بۆ دایبابان.

چی ڕوودەدات ئەگەر لە ناکاو منداڵەکەت پۆرنی بینی؟
یەکەم: لە هەموو شتێك گرنگتر ئەوەیە نەشڵەژێیت! گەر بتوانیت پاڵپشتیەکی باش دابین بکەیت ئەوا بینینی پۆرن هیچ مەترسیەك دروست ناکات. سەرەتا دەبێت لەوە دڵنیا ببیتەوە کە پێشتر منداڵەکەت ئاشنایەتی لەگەڵ پەروەردەی سێکسی هەیە بە شێوازێکی زانستی، پۆرن تاکە شێواز نییە کە منداڵەکانت ئاشنایی دروست دەکەن لەگەڵ سێکسدا، هەر بۆیە پەروەردەیەکی سێکسی شیاو بۆ تەمەنیان کە لەلایەن تۆ و خوێندنگەکانیانەوە دابین بکرێت خاڵێکی گرنگە.

لەگەڵ ئەوەی کە له‌مساڵدا به‌هۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوه‌ و مانه‌وه‌ی زۆر له‌ ماڵه‌وه‌، زۆرینەی خەڵك ناچاربوون لەم ساڵدا خۆیان پەروەردەی منداڵەکانیان بکەن. ئه‌مه‌یش وایكردووه‌ ڕۆڵی دایکان و باوکان گرنگییه‌كی زیاتری هه‌بێت له‌چاو جاراندا. پێویسته‌ ئه‌وه‌ش بزانیت كه‌ پەروەردەی سێکسی واناکات منداڵەکان زووتر له‌ واده‌ی پێگه‌یشتوویی خۆیان سێکس ئەنجام بدەن، بەڵکو گشت بەڵگەکان ئەوە دەردەخەن کە به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ ئه‌و منداڵانه‌ی په‌روه‌رده‌ی سێكسی ته‌ندروستیان وه‌رگرتووه‌، له‌ قۆناغێكی دره‌نگتری ژیانیاندا بڕیار ده‌ده‌ن كه‌ بچنه‌ پرۆسه‌ی ئه‌نجامدانی چالاكی سێكسییه‌وه‌. 
لەو ساتەوەی کە منداڵەکانت دەستدەکەن بە پرسیارکردن دەربارەی سێکس، زۆرینەی کاتیش لە تەمەنێکی زۆر منداڵیەوە دەستپێدەکەن و پرسیاردەکەن وەك "ئایا منداڵ لە کوێوە دێت؟" ڕاستگۆیانە وەڵامیان بدەرەوە بە بەکارهێنانی زمانێك کە لەگەڵ تەمەنیاندا بگونجێت، بێ ئەوەی هیچ زانیاریەکی زیادە بدەیت و بە شێوەیەکی سەرەکیش هەوڵبدە هیچ وا خۆت دەرنەخەیت کە شەرم دەکەیت یان شەرمەزاربوویت بە قسەکردن دەربارەی ئەو بابەتە. ئاسایی دەری بخە و واش دەریبخە کە خۆشحاڵیت باسی ئەو بابەتە دەکەیت لەگەڵیان.
ئەمەش هەنگاوی دوای ئەوە ئاسانتر دەکات، توێژینەوەکان دەریانخستووە کە کاتێك منداڵانی پێش تەمەنی باڵغ بوون بابەتێکی نەشیاو دەبینن لە ئینتەرنێتدا زیاتر خەمبارن دەربارەی ئەوەی دایکان و باوکیان توڕە دەبن لێیان کە ئەو بابەتانەیان بینیوە وەك لەوەی دەربارەی خودی بابەتەکە بێت. 
دەبێت ئەوە لە منداڵەکانت بگەیەنیت گەر هاتوو ئەوان ئەو بابەتانەیان بینی کە پێی بێزار دەبن، ئەوا تۆ تووڕە نابیت لێیان ئه‌گەر هاتوو له‌گه‌ڵتدا باسیان کرد.

ئەی چی دەربارەی ئەو كاته‌ی منداڵه‌كه‌ت خۆی به‌دوای سه‌رچاوه‌ی له‌و جۆره‌دا گه‌ڕا؟
بە دڵنیاییەوە پاش ته‌مه‌نی هه‌رزه‌كاربوون تۆزێك بارەکان دەگۆڕدرێت، لەو خاڵەدا ئەگەر کەمە بە هەڵە پۆرن ببینن و ئەگەر زۆرە ‌ خۆیان بچن بە دوایدا بگەڕێن.
وەکو پێشتر ئاماژەمان پێدا، کلیلی ئەم کێشانە پەروەردەی سێکسی و گفتوگۆی کراوەیە، ئه‌گەر ئەوان دەزانن سێکس چیە ئەوا ئەگەری كه‌متره‌ كه‌ بڕۆن و بگەڕێن بەدوای زانیاریدا.
زۆرینەی پۆرنەکان لە ڕووی پەروەردەی سێکسیەوە باش نین، بۆ نمونە ئه‌و به‌رنامانه‌ زۆر بە کەمی باسی ڕەزامەندی و لێکتێگەیشتن دەکات لە سێکسدا، بۆیە زۆر گرنگە منداڵەکانت تێگەیشتنێکی باشیان هەبێت دەربارەی ئەوەی چۆن له‌ داهاتوودا قسە لەگەڵ هاوسەرەکانیان بکەن دەربارەی ئەو شتانەی حەزیان لێیەتی و چیان دەوێت کاتێك دەگەنە ئەو ئاستە لە ژیانیاندا.
باسی گرنگی ئەوەیان بۆ بکە کە بپرسن دەربارەی ئەوەی هاوسەرەکانیان حەزیان لە چیە، حەزدەکەن چی بکەن و چی نەکەن، یاخود چەنێك خاو یان خێرا دەیانەوێت شتەکان بکەن.
تێشیان بگەیەنە ڕەزامەندبوون شتێکی بەردەوامە، تەنانەت گەر دەستت کردبوو بە ئەنجامدانی شتێکی سەرنجڕاکێش و لە هەر ساتێکدا بێت دەتوانیت بڵێیت نەخێر و ئەمەش زۆر ئاساییە، گەر هاوسەرەکەیان داواین لێبکات بووەستن، باش تێیان بگەیەنە کە وەڵامدانەوە ڕاستەکە توڕە بوون و قایلکردنیان نییە، ئاساییە بپرسیت چۆن هەست دەکەن و بە ڕاشکاوانە گوێ بۆ وەڵامەکانیان بگرە.
هیچ شتێك هێندەی ئەوە سەرنجڕاکێش نییە بەتەواوەتی لەگەڵ هاوسەرەکەتدا بوونت هەبێت و بە تەواوەتی پەیوەندی دروستبکەیت لەگەڵی.


كۆتا ئاستەنگ
کۆتا ئاستەنگ بۆ زۆرینەی دایکان و باوکان بریتییە لەوەی پۆرن هەمان بەهای سێکس لەخۆ ناگرن کە لە خودی خۆتدا هەیە، پۆرن سێکس بۆ چێژبینین پشان دەدات، نەک لەبەر خۆشەویستی و هەستكردن بە پاراستن، دەبێت  باش لە منداڵەکانت بگەیەنیت بە ڕاشکاوی و ڕاستگۆیانە کە بەهاکانی خۆت دەربارەی سێکس چیە و ئامادەشبیت کە ڕوونیبکەیتەوە بۆ ئەو بەهایانەیان هەیە.
بەڵێ وایە دەکرێت سەخت بێت، بەتایبەتی کە ئەو جۆرە پەیوەندیە کراوەبێت لە گفتوگۆکانتاندا کاتێك منداڵەکان گەورە دەبن و وردە وردە ژیانی سێکسی خۆیان دەدۆزنەوە.
بەڵام ئەمانە لە کلتورێکەوە بۆ کلتورێکی دیکە دەگۆڕدرێن، بۆ نمونە لە هۆڵەندا منداڵان زۆربەی کات پرسیار لە دایکان و باوکانیان دەکەن دەربارەی سێکس و ئەوانیش ئەم کارەیان زۆر لا بەنرخە.
هەمیشەش لە یادت بێت کە گفتوگۆی کراوە بە ئەگەری زۆرەوە منداڵەکانت دەپارێزێت لە زیانەکانی ئەو بابەتە سێکسییانەی دێتە پێش چاویان، یاخود هەر شتێکی دیکەش کە لەوانەیە بیدۆزنەوە لەکاتێکدا ئەم هەموو کاتە لەسەر ئینتەرنێت بەسەر دەبەن.

هەواڵ

لایەنەکانی هەرێمی کوردستان هەڕەشەی وەرگرتنی هەڵوێست دژی بەغدا دەکەن

پارتی و یەکێتی بەهۆی بڕیاری نەناردنی پارە بۆ هەرێمی کوردستان، هەڕەشەی راگەیاندنی هەڵوێستی نوێ دژی بەغدا دەکەن، فراکسیۆنە کوردییەکانی پەرلەمانی عێراق هەڵوێستی هاوبەش رادەگەیەنن و محەمەد حاجی مەحمودیش دەڵێت، باشترین کاتە ئێستا دەوڵەتی کوردی رابگەیەنین. 

 بڕیارەکانی حکومەتی عێراق بۆ نەناردنی پارەی مووچە ناڕەزایەتی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستانی لێکەوتەوە، مەکەبی سیاسی پارتی دیموکراتی کوردستان رایگەیاند، تا پێش جەژنی قوربان وەزارەتی دارایی عێراق شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان نەنێرێت، هەڵوێستی جیددییان دەبێت. 

پارتی حکومەتی فیدراڵی بە "پێشێلکردنی مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان" تۆمەتبار کردووە، نوسراوەکەی وەزارەتی دارایی عێراقیشی بۆ نەناردنی مووچە بۆ هەرێمی کوردستان وەک دوا پێشلکاری دژی دەستوور و بنەماکانی ڕێککەوتنی پێکهێنانی حکومەت وەسفکردووە. 

بڕیارە رۆژی 2ـی حوزەیرانی 2025، کۆمیتەی ناوەندیی پارتی لەسەر پرسەکە کۆبێتەوە تاتوێی پرسەکە بکات، وەک لە راگەیەندراوەکەی پارتیدا هاتووە، ئەگەر ماف و شایستە داراییەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕەوانە نەکرێت هەڵوێستی جدییان دەبێت". 
یەکێتیی نیشتمانی کوردستان تا ئێستا بە فەرمی هەڵوێستی خۆی  لەسەر بڕیارەکانی وەزارەتی دارایی عێراق رانەگەیاندووە، تەنها هەرێم كەمال ئاغا سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق بە میدیای حزبەکەی راگەیاندووە، بڕیارەكەی تەیف سامی وەزیری دارایی نایاساییە و دژی بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵییە.

باسی لەوەشكردووە، هێشتا خشتەی یاسای بودجەی 2025 رەوانەی پەرلەمان نەکراوە و پەسند نەکراوە، ئەم ساڵ مانگی پێنج تەواو نەبووە، بە چ پێوەرێک مووچەی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی و شایستەی هەرێمی کوردستان دەبڕێت؟. 
رۆژی 21ـی شوباتی 2024، دادگای فیدراڵی عێراق لەسەر سکاڵایەکی یەکگرتوو، دادگای فیدراڵی چەند بڕیارێکی لەبارەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانەوە دەرکرد، یەکێک لە بڕیارەکان پابەندکردنی بەغدا و هەولێر بوو بە خەرجکردنی مووچە دور لە ملمانێ سیاسییەکان.

دارا سێکانیانی، ئەندامی پەرلەمانی عێراق فراکسیۆنی یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان، هەولێر و بەغدا بە وەلانانی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی تۆمەتبار کرد و وتی،" نووسراوەکەی تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق پێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵییە و  هۆکارەکەی بێ متمانەیی و پابەند نەبوونە بەبڕیارەکانی دادگای فیدراڵیەوە".

باسی لەوەشکرد، زمانی هەڕەشەی سەرکردە سیاسییەکان خزمەت بە هیچ بوارێک و سەقامگیریی کەرتی ئابوری ناکات، ناکرێت مووچەخۆران باجی هەڵەکانی حکومەت بدەن. 
بڕیارە، فراکسیۆنە کوردستانییەکان بۆ رونکردنەوەی نیگەرانییەکان یاداشتێکی ناڕەزایەتیی لە دژی بڕیاری تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق بۆ نەناردنی مووچەی فەرمانبەرانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، بدەنە محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق. 

پارتی چاکسازیی تورکمان لەگەڵ داواکاری بۆ راگەیاندنی هەڵوێستی توندی هاوبەش دژ بە بڕیارەکانی حکومەتی عێراق، لە راگەیەندراوێکدا راگەیاندووە، " حکومەتی فیدراڵی عێراق بەردەوامە لە سزادانی هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان و ماددەکانی دەستوور پێشێڵ دەکات  و پاشگەز دەبێتەوە لە ڕێککەوتنەکان بە بیانوی بێ پاسا و بێ بنەما کە لەسەر مووچە و شایستە داراییەکان ئەنجام درابوون. 

باسی لەوەیشکردووە، بەغدا مووچەی کردووەتە کارتێکی سیاسی بۆ لاوازکردن و دژایەتیکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی.

نەوەی نوێ و کۆمەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان بە هۆکار دەزانن
جوڵانەوەی نەوەی نوێ کە لەناو هێزە ئۆپۆزسیۆنەکاندا خاوەنی زۆرترین کورسییە، تا ئێستا بە شێوەیەکی فەرمی هەڵوێستی خۆی رانەگەیاندووە، بەڵام لە رێگەی میدیاکانییەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی وەک هۆکار دیاریکردووە و بە پابەندنەبوو بە داواکارییەکانی حکومەتی عێراقەوە تۆمەتباری کردووە. 

کۆمەڵی دادگەری کوردستان لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، "ئۆباڵی کێشەی مووچە بە پلەی یەکەم دەکەوێتە ئەستۆی بەرپرسانی حکومەتی کاربەڕێکەری هەرێمی کوردستان، بەڵام بێگومان حکومەتی فیدراڵیش بەشێکی تاوانەکەی دەکەوێتە ئەستۆ، بەو پێیەی مووچە وەک کارتی سیاسی بەکار دەهێنێت و دەشزانێت کە خەڵک باجەکەی دەدەن".

باس لەوەیشکراوە، بابەتی مووچە کراوەتە چەکی ململانێی نێوان دەسەڵاتدارانی هەرێم و بەغداد و هاوڵاتییانی هەرێمی پێوە گیرۆدە کراوە و دەبێت جارێکی دیکە هاوڵاتیان دەبێت باجی هەڵەی بەرپرسانی هەردوولا بدەن و بە گیرفانی خاڵی جەژن بەڕێ بکەن.

عەلی حەمەساڵح بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست بڵاویکردەوە، ئەوان دەڵێن داهاتی نەوت و ناوخۆ نەگەڕاوەتەوە، لەبری سزای بەرپرسانی هەرێم بدەن و ڕێکاری یاسایی بگرنەبەر هاتون سزای موچەخۆرێک دەدەن، کە چەندین ساڵە قوربانیە. 

بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست پێی وایە، عێراقیش بێ خەتا نییە و وەک خۆی نوسیوویەتی،" ئەوان بە دەسەڵاتدارانی پارتی و یەکێتی دەڵێن، لە بازرگانی نەوت و قاچاخی و بردنی پارەی هەرێم بەردەوام بن و نەینێرنەوە بۆ عێراق، ئێمەش سزای موچەخۆران دەدەین".

محەمەدی حاجی مەحمود داوای راگەیاندنی دەوڵەتی کوردی دەکات
محەمەد حاجی مەحمود، سکرتێری گشتیی پارتی سۆسیال دیموکراتی کوردستان جارێکی دیکە پرسی ریفراندۆمی ورژاندووە و پێی وایە، ڕیفراندۆم هەیە و دەبێت هەرێمی کوردستان بڕیاری خۆی بدات، چونکە ڕیفراندۆم دەنگی پێویستی بۆ جیابوونەوەی کورد لە عێراق بەدەستهێناوە.

باسی لەوەشکردووە، ئەوەی بەرامبەر بە کورد دەکرێت بڕیاری هەموو سیاسییەکانی عێراقە نەک تەنها وەزیری دارایی، ئەوەی عێراق دەیکات کاردانەوەی واژۆکردنی گرێبەستەکانی کوردستانە لە ئەمریکا.

محەمەد حاجی مەحمود بۆچوونی وایە، عێراق زۆر لاوازە و کورد زۆر بەهێزە، بۆیە عێراق بەبێ کورد هەڵبژاردنی بۆ ناکرێت، بەبێ بەشداریی کورد لە پرۆسەی سیاسیدا هەموو شتێک لە عیراق تێکدەچێت.

نوسراوەکەی تەیف سامی
تەیف سامى، وەزارەتى دارایی عێراق، بە نووسراوێکی فەرمی حکومەتی هەرێمى کوردستانى ئاگادار کردووەتەوە لەوەى چیدیکە ناتوانێت لە ناردنى پارەی مووچە بەردەوام بێت، بە پاساوى ئەوەى بڕى پشکى دیاریکراوى خۆى لە یاسای بودجە تێ پەڕاندووە