-18

٩ هەڵە کە کەسایەتی منداڵ لەناو دەبات

هەندێک کردار و ڕەفتار دەتوانن خۆبەگەورەزانینی منداڵ کەمبکەنەوە، بەپێی ئەوەی کە ڕۆژنامەی تایمز ئۆف هیندستان بڵاویکردووەتەوە، ٩ هەڵە هەیە کە دایک و باوک دەتوانن بیکەن، هەندێکیان لەخۆوە، و دەتوانن متمانەی منداڵەکە لەناوببەن، بەم شێوەیە:

1. ڕەخنەی زۆر
کاتێک منداڵێک چەندین جار پێیان دەوترێت کە هەوڵەکانی بەس نییە، ئەوا دەست دەکات بە گومانکردن لە تواناکانی و خۆی لە تەحەددای نوێ دەدزێتەوە. دایک و باوک لەبری ئەوەی سەرنجیان لەسەر ئەو هەڵانەی منداڵەکە بێت، دەتوانن سەرنجی بنیاتنەر بدەن کە هاندەری باشتربوون بێت و تیشک بخەنە سەر خاڵە بەهێزەکانی.

2. دایک و باوکی زۆر خۆپارێز
سروشتییە دایک و باوک بیانەوێت منداڵەکانیان لە زیان بپارێزن، بەڵام زیادەڕۆیی لە پاراستنی منداڵ کاریگەری نەرێنی لەسەر متمانە بەخۆبوونی منداڵ دەبێت.

کاتێک منداڵان ڕێگەیان پێنادرێت بگەڕێن، متمانەیان بەخۆیان نابێت لە مامەڵەکردن لەگەڵ بارودۆخە نوێیەکانی ژیاندا.

3. چاوەڕوانی زۆر
چاوەڕوانییە بەرزەکان دەتوانێت پاڵنەرێک بێت بۆ منداڵان بۆ بەدەستهێنان، بەڵام دانانی ئاستەکە زۆر بەرز دەتوانێت کاریگەری پێچەوانەی هەبێت.

کاتێک منداڵان هەست دەکەن هەرگیز ناتوانن چاوەڕوانییەکانی دایک و باوکیان بەدی بهێنن، لەوانەیە بە تەواوی واز لە هەوڵدان بهێنن، پێیان وایە مەحکومن بە شکستهێنان.

4. بەراوردکردن لەگەڵ هاوتەمەنەکانیان
بەراوردکردنی منداڵ بە خوشک و براکانی، هاوپۆلەکانی، یان تەنانەت منداڵانی دیکە بە گشتی، زیانێکی زۆر بە متمانەی بەخۆی دەگەیەنێت.

5. نەبوونی ستایش
کاتێک هەوڵی منداڵان ناناسرێتەوە، مەیلیان بۆ ئەوە هەیە کە قەدرزانی و توانای ئەوەیان نییە کە بتوانن ئەو شتە بەدەست بهێنن کە دایک و باوک داوای دەکەن.

بەردەوام ناسین و ستایشکردنی هەوڵەکانی منداڵ، هەرچەندە بچووک بێت، بەهای خۆی بەرز دەکاتەوە و پاڵنەرێکە بۆ بەردەوامبوون لە هەوڵدان.

6. نازکردنی مەترسیدار
لە کاتێکدا گرنگە خۆشەویستی و پشتیوانی پێشکەش بکرێت، بەڵام نازکردنی زۆر دەتوانێت متمانەی منداڵ تێکبدات. کاتێک منداڵان زۆر نازیان پێدەدرێت، ئەوا وابەستەی کەسانی دیکە دەبن و کێشەیان هەیە بۆ ئەوەی بە تەنیا مامەڵە لەگەڵ تەحەددیاتەکاندا نەکەن.

7- نەبوونی پشتیوانی و تێگەیشتن
منداڵان پێویستە هەست بە تێگەیشتن و پشتگیری سۆزداری بکەن. کاتێک هەستەکانیان پشتگوێ دەخرێن، هەست بە نائەمنی دەکەن. وەڵامدانەوەی ترسەکانی منداڵ و چەسپاندنی هەستەکانی یارمەتیدەرە بۆ بنیاتنانی هەستێکی بەهێزی بەهای خۆی.

8. سزای توند
دەبێت ئامرازێکی نا توند بۆ سزادانی هەڵەکان دابنرێت. هەڵە بەشێکی سروشتی پرۆسەی فێربوونە و دەبێت ڕێبازێکی بەزەیی و بابەتیانە پەیڕەو بکرێت کە یارمەتی منداڵ بدات هەڵەکان وەک دەرفەتی فێربوون بەکاربهێنێت.

9. سنوور و ڕێسای ناتەبایی
منداڵان پێویستیان بە سنوورێکی یەکگرتوو و ڕوون هەیە، کە هەستکردن بە ئاسایش و تێگەیشتن لەوەی کە چاوەڕوانی چییان لێدەکرێت.

کاتێک یاساکان ناتەبایی یان پێشبینینەکراو بن، دەتوانێت ببێتە هۆی سەرلێشێواوی و نائەمنی، بەمەش دوورکەوتنەوە لە هەر هەوڵێک بۆ گەڕان و پەرەپێدان.

هەواڵ

سێشەممەی مووچە؛ حکومەتی عێراق بڕیار لەبارەی مووچەی هەرێمەوە دەدات؟

تا ئێستا حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبارەی ناردنی پارەی مووچە بۆ هەرێمی کوردستان رێکنەکەوتوون، زانیارییەکان سێشەممە بە یەکلاییکەرەوە ناو دەبن. 

 سێشەممەی مووچە؛ ناوەڕاستی ئەم هەفتەیە دەبێت و بەپێی زانیارییەکان بڕیارە لە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیار لەسەر رێککەوتنی هەولێر و بەغدا بدرێت. 

بەپێی زانیارییەکانی دیجیتاڵ میدیای Mic، هەردوو حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان رەشنووسی رێککەوتنێکیان ئامادە کردووە کە پرسی داهاتەکان، بەجێکردنی مووچە و دووبارە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە خۆ دەگرێت. 

تا ئێستا هیچ کام لە هەولێر و بەغدا زانیاریی فەرمییان لەبارەی ئەو رەشنووسەوە بڵاونەکردوەتەوە، بەڵام بەپێی سەرچاوەکان لە هەردوو حکومەت چاوەڕوان دەکرێت، ناوەڕاستی ئەم هەفتەیە سێشەممەی مووچە بێت و حکومەتی عێراق لەبارەی ناردنییەوە بڕیار بدات. 

کێشەی نەناردنی پارەی مووچە لەلایەن بەغداوە بۆ هەرێمی کوردستان  ئەو کاتە سەری هەڵدا کە وەزارەتی دارایی عێراق بە نوسراوێک هەرێمی کوردستانی ئاگادار کردەوە کە هیچ بڕە پارەیەکیان لە یاسایی بوودجەدا نەماوە تا بۆیانی بنێرن. 

بەپێی زانیارییەکان، حکومەتی عێراق بەڵێنی داوە بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە پارەی مووچەی مانگی ئایار بەشێوەی سولفە رەوانەی هەرێمی کوردستان بکات، بەڵام ئەگەر هەیە شێوازی ناردنەکەی لە سولفەشەوە بگۆڕێت بۆ شێوازی دیکە. 

بەپێی ئەو زانیارییانەی لەبارەی رەشنووسەکەوە دەستی  دیجیتاڵ میدیای Mic کەوتووە، هەرێمی کوردستان بە رادەستکردنی نەوت و داهاتی نانەوتی هەرێمی کوردستان پابەند دەکرێت. 

هەرێمی کوردستان لە سەرەتادا دەبێت مانگانە نزیکەی 300 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە رادەستی کۆمپانیای سۆمۆ بکات، تا لە رێگەی ئەو کۆمپانیا عێراقییەوە هەناردەی دەرەوە بکرێتەوە. 

پرسی بەجێکردن یان بە بانکیکردنی مووچەش یەکێکی دیکەیە لە تەوەرەکانی ئەو رەشنووسە سەرەتاییەی کە لە نێوان هەردوو حکومەت ئامادەکراوە. 

هەرێمی کوردستان پێویستە مووچەی سەرجەم مووچەخۆران بە بانکی بکات و هەژماری بانکیان لە بانکە رێگە پێدراوەکانی هەرێمی کوردستان بۆ بکاتەوە. 

چاوەڕوان دەکرێت، کردنەوەی هەژمارە بانکییەکان  لە چوارچێوەی پڕۆژەی "هەژماری من"دابن، وەک ئەوەی کاروان یاروەیس لە زاری پارێزگاری بانکی ناوەندییەوە رایگەیاندووە،" هەژماری من هەر تەوتینە و جیاوازیی نییە". 

مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان زیاتر لە 60 رۆژە چاوەڕانی دابەشکردنی مووچەن، دوایین مووچە کە لە هەرێمی کوردستان دابەشکراوە مووچەی مانگی نیسان بووە کە 18ـی ئایاری 2025 کۆتا رۆژی دابەشکردنیی بووە و لەوکاتەوە هیچ مووچەیەک دابەش نەکراوە.