-18

چۆن هەواڵێکی گرنگ بە منداڵەکەت دەڵێیت

هەندێک جار بەشاردنەوەی هاواڵێکی ناخۆش لە منداڵەکانمان کە ڕەنگە  ڕووبەڕووی خێزانەکە ببێتەوە  هەست دەکەین کە دەیانپارێزین، یەکێک لە ھەواڵە ھەستیارەکان کە ڕەنگە دایک و باوک تووشی دەمارگیری بکات ئەوەیە ئەگەر یەکێکیان تووشی نەخۆشییەکی سەخت بێت.
سروشتییە هەر دایکێک بیەوێت منداڵەکانی لە هەواڵە ناخۆشەکان بەدوربن، لە مانگی تشرینی یەکەم، کە تیایدا هۆشیاری دەدرێت لە بەرزبونەوەی ڕێژەی توشبوون بە شێرپەنجەی مەمک لەسەر ئاستی جیهان .
بۆ نمونە ئەگەر هاتوو دایکەکە تووشی نەخۆشیی بوو لە نێوان دوو بژاردەدا کە ڕاستگۆی و شاردنەوەی بابەتەکەیە، زۆرکات شاردنەوەی بابەتەکە هەڵدەبژێرێت ئەمەش ڕەنگە زۆر زیاتر زیان بگەیەنێت نەک سوود.

ڕاستە لەوانەیە ترس هەبێت کە ڕێگریت لێبکات لەوەی ڕاستگۆ بیت لەگەڵ منداڵەکەتدا، وەک هەستکردن بەوەی کە باسکردنی شێرپەنجە وا دەکات زیاتر واقیعی دەرکەوێت لەکاتێکدا هێشتا سەختە بۆت نەخۆشیەکەت قبوڵ بکەیت، بەڵام ئاگادار بوونی منداڵەکەت و  ڕوونکردنەوەی دۆخەکە بۆی ڕەنگە ڕوداوەکان کەمتر بۆی ئازار دەر بن و کەمتر کاریگەری لەسەر دەروونی منداڵەکانت هەبێت.
منداڵان زۆر بەهەستن زۆرجار دەزانن کە کێشەیەکی جددی لەسەر کەسانی نزیک لەوان هەیە، ڕەنگە پێشتر تێبینی گۆڕانکاری لە چۆنیەتی  و هەڵسوکەوتی گەورەکانی دەوروبەریان بکەن، ڕەنگە هەڵە تێگەیشتنیان ببێتە هۆی ئەوەی تووشی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی و نەخۆشییە دەروونییەکانی دیکە ببن.
پێویستە ئاگاداری هەڵبژاردنی کات و شوێنی گونجاو بێت بۆ ئاگادارکردنەوەی منداڵ لە هەر پێشهاتێکی گرنگ 

قسەکردن لەگەڵ منداڵ و هەرزەکاران و ڕووبەڕووبوونەوەیان لەگەڵ نەخۆشی باوک یان دایکدا چەندین سوودی هەیە، کە بریتین لە:
زانینی ئەوەی چی ڕوودەدات ڕەنگە وایان لێبکات کەمتر هەست بە دڵەڕاوکێ بکەن، و نیشانیان بدات کە متمانەت پێیان هەیە.

پێویست ناکات خەمی ئەوەت هەبێت کە گوێیان لە گفتوگۆکانت بێت لەگەڵ کەسانی تر سەبارەت بە بابەتەکە.
گفتوگۆ دەتوانێت وایان لێبکات هەست بە نزیکبوونەوە بکەن و بتوانن پشتگیری یەکتر بکەن، ئەمەش ڕەنگە یارمەتیان بدات باشتر مامەڵە لەگەڵ دۆخە سەختەکاندا بکەن.
گرنگە دەرفەتیان پێ بدرێت باسی ترس و نیگەرانییەکانیان بکەن، هەروەها پرسیار بکەن.
لە لایەکی ترەوە بە نهێنی هێشتنەوەی بابەتەکە کاریگەری زۆری دەبێت لەسەر منداڵەکەت، لەوانەیە ببێتە هۆی ئەوەی لایانی دەرونی منداڵەکەت تێکبدات و ئازار بچێژێت و هەست بە ترس بکەن، چونکە نازانن چی ڕوودەدات یان بیرۆکەیەکی هەڵەیان بۆ دروست دەبێت سەبارەت بەوەی رودەدات.
ئاگاداربە لەوانەیە هەست بە تەنیایی و دڵەڕاوکێ بکەن چونکە کەسێکیان نییە باسی نیگەرانییەکانیان لەگەڵ بکەن، لەوانەیە پێیان وابێت کە ئەوان ئەوەندە گرنگ نین کە بتوانن لە کاروباری خێزانیدا ڕاوێژیان پێ بکرێت، یان تەنانەت لەوانەیە تووشی دڵەڕاوکێ ببن وەک ئەوەی کارێکی هەڵەیان کردبێت کە بووەتە هۆی باوک یان دایکیان نەخۆش بکەون.
جگە لەوەش زۆرجار منداڵان بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ بۆیان دەردەکەوێت کە چی ڕوودەدات. بۆ نموونە لەوانەیە گوێیان لە شتێک بێت لە هاوڕێکانی خێزانەکەی یاخود زانیاری لە ڕێگەی تەلەفۆنەوە، یان ڕەنگە هەست بە نیشانەکانی بکەن، بە تایبەت ئەگەر دایکەکە چارەسەری کیمیایی وەرگرتبێت، ئەمەش لەوانەیە توشی گرفتی بێ متمانییان لەگەڵ دایک و باوکدا .

چۆن بە دروستی منداڵەکات ڕووبەڕوو دەکەیتەوە لەگەڵ هەواڵە گرنگەکان؟
قسەکردن لەگەڵ منداڵەکانت سەبارەت بە دەستنیشانکردنی شێرپەنجە یەکێکە لە هەنگاوە گرنگەکان کە دەریدەخات متمانەت پێیان هەیە و ئەمەش ڕەنگە یارمەتیان بدات هەست بە دڵنیایی زیاتر بکەن. گرنگترین هەنگاوەکان کە دەبێت لەم کارەدا لەبەرچاو بگیرێن بریتین لە:

1- کات و شوێنی گونجاو
پێویستە کات و شوێنی گونجاو هەڵبژێردرێت لەوانەیە شوێنێک هەبێت کە هەست بە توانای زیاتر بکەیت لەگەڵ منداڵەکەت یان منداڵەکەتدا قسە بکەیت، تەنها دڵنیابە لەوەی شوێنێکە کە ئەوانیش دەتوانن قسەی تێدا بکەن، وەک کافێیەکی دیاریکراو، مێزێک لە یەکێک لە باخچە کراوەکان، یان تەنانەت لە شوێنی ژیاندا ژوورێک لە ماڵەوە، بەڵام پێشنیار دەکرێت بۆ یەکەمجار لە شوێنێکی دەرەوەدا ئەو هەواڵەیان پێ بدرێت، بۆ ئەوەی ماڵەکە پەیوەندی بە یەکەم هەستی ترس و شۆکەوە نەبێت لە هەواڵە نائارامکەرەکانەوە.
هەروەها هەوڵبدە ڕاست پێش خەوتن پێیان نەڵێیت، چونکە لەوانەیە نەتوانن بخەون. ئەگەر لە منداڵێک زیاتر بوو، ڕەنگە باشتر بێت پێکەوە پێیان بڵێن، چونکە ئەمە ڕێگری دەکات لەوەی هەست بکەن کەسانی دیکە لەوان زیاتر دەزانن.

2- کاتێکی پێویستیان پێ بدە
لەبیرت بێت یەکەم گفتوگۆ تەنها خاڵی دەستپێکێکە. پاشان دەتوانیت هێواش هێواش زانیاری بچووک بدەیت بە منداڵەکانت بۆ ئەوەی دڵنیایان بکەیتەوە و پەروەردەیان بکەیت دەربارەی وردەکارییەکانی کە لەگەڵ تەمەنیاندا بگونجێت.

3- ڕاستگۆبە لەگەڵیان
هەمیشە باشترە لەگەڵ منداڵان ڕاستگۆ بیت، چونکە ئەگەر هەستیان کرد شتێک دەشاریتەوە، لەوانەیە وا بیربکەنەوە کە ڕاستییەکان لێیان دەدزیتەوە. هەروەها هەوڵبدە گرنگی شتەکان کەم نەکەیتەوە یان جددیەتیان کەم نەکەیتەوە.
بەپێی دۆخەکە ڕەنگە بتوانیت پێیان بڵێیت کە شێرپەنجە مەترسیدارە، بەڵام زۆر کەس لەگەڵ چارەسەرکردن باشتر دەبن. کاتێک ناتوانیت وەڵامی هەموو پرسیارەکانیان بدەیتەوە، پێیان بڵێ کە هەوڵدەدەیت وەڵامەکان بدۆزیتەوە و کاتێک زیاتر زانیت ئاگاداریان دەکەیتەوە.
منداڵان بەتایبەت ئەوانەی تەمەنیان لە خوار 10 ساڵەوەیە پێویستیان بە دڵنیایی هەیە سەبارەت بە زۆربەی بابەتەکان. 
4- مامەڵەی تایبەت لەگەڵ هەرزەکاری
ڕەنگە هەرزەکاران کاردانەوەیان جیاواز بێت لە منداڵانی بچووکتر کاتێک پێیان دەوترێت کە دایکیان یان تەنانەت باوکیان تووشی شێرپەنجە بووە. لەوانەیە داوای زانیاری زیاتر بکەن یان پێویستیان بە هەندێک کات هەبێت بۆ دەربڕینی هەستەکانیان.
باشتر وایە ڕاستییەکان دەربارەی شێرپەنجەکە و پلانی چارەسەرکردن بە هەرزەکاران بڵێیت. هانیان بدە هەر پرسیارێکیان هەیە بیکەن، و بە میهرەبانی و ڕاستگۆیانە وەڵامیان بدەرەوە. لەبیرت بێت کە هەرزەکاران سەربەخۆیی خۆیان بە نرخ دەزانن، بەڵام هێشتا چاویان لە تۆ دەبێت بۆ دڵنیابوون و پشتگیری.

هەواڵ

13 ساڵ بێ گۆڕانکاریی… یەکێتی داوای گۆڕانکاری لە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمدا دەکات

مەسرور بارزانی زیاتر لە پێنج ساڵە دوو پۆستی باڵا پێکەوە بەڕێوەدەبات، بارزانی لە یەک کاتدا سەرۆکی حکومەت و ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستانیشە. دوای 13 ساڵ بەهۆی ناکۆکییە ناوخۆییەکانی یەکێتی و پارتییەوە گۆڕانکاری لە پێکهاتەی ئەنجومەنەکە نەکراوە، ئێستا یەکێتی دەیەوێت لەگەڵ پێکهێنانی کابینەی نوێدا گۆڕانکاری لە ئەنجومەنەکەدا بکرێت.

یەکێتیی نیشتمانی کوردستان، پۆستەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان دەکاتە بەشێک لە گفتوگۆکانی پێکهێنانی کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەیەوێت گۆڕانکاری تێدا بکرێت. 

یەکێتی دوو پێشنیازی بۆ ئەنجومەنی ئاسایش هەیە، حزبەکە داوای کردووە پۆستی راوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایش بە خۆی بدرێت، یان ئەنجومەنەکە بخرێتەوە سەر سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان.

پارتی و یەکێتی تا ئێستا هیچ رێککەوتنێکیان لەسەر گۆڕانکاری لە ئەنجومەنی ئاسایشدا نەکردووە، ئاماژەکانیش رازیبوونی پارتی و خودی مەسرور بارزانی بە دەستبەرداربوون لە ئەنجومەنی ئاسایش بە دور دەزانن. 
 ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لە 2ـی ئایاری 2011ـەوە دامەزاروە، بەڵام تا ئێستا گۆڕانکاری ئەوتۆ لە پێکهاتەکەیدا نەکراوە و تەنها مەسرور بارزانی سەرۆکایەتی دەکات. 

ئەنجومەنەکە کە بەپێی یاسای ژمارە 4ـی ساڵی 2011ـی پەرلەمانی کوردستان دامەزراوە، هیچ وادەیەکی بۆ گۆڕانکاری لە پێکهاتەی ئەنجومەنی ئاسایش دیاری نەکردووە.

 بەپێی یاساکە، ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لەلایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە دیاری دەکرێت و پلەکەی وەزیر دەبێت. 

لە مانگی ئابی 2012ـەوە مەسرور بارزانی لەلایەن مەسعود بارزانی سەرۆکی ئەو کاتی هەرێمی کوردستانەوە وەک ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایش دیاریکراوە، ئەگەرچی بارزانی کوڕ لە 10ـی تەموزی 2019مەوە سەرۆکایەتی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکات بەڵام تا ئێستا ناوبراو بە پلەی وەزیر ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستانیشە. 

بەپێی ئەو زانیارییانەی لە دوو ساڵی ڕابردودا لەلایەن بەشێک لە میدیاکانەوە بڵاوکراوەتەوە، چەند هەوڵێک لەلایەن نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمەوە بۆ گۆڕانکاری هەبوون بەڵام هیچ ئەنجامێکیان نەبوو. 

نێچیرڤان بارزانی دەیویست رەوان بارزانی ببێتە ڕاوێژکاری ئەنجومەنەکە، بەڵام نەیتوانی دەسەڵاتەکانی بەکاربهێنێت و گۆڕانکارییەکە ئەنجامدا بدات، هەر بۆیە مەسرور بارزانی بەردەوامی بە مانەوەی لە پۆستەکەی دا. 

پەڕە فەرمییەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لە 24ـی حوزەیرانی 2024ـەوە، هیچ چالاکییەکی مەسرور بارزانییان وەک ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کورستان بڵاونەکردوەتەوە، ئەوەیش بەهۆی ئەوەی لە دوای دەستبەکاربوونی مەسرور بارزانی وەک سەرۆکی حکومەت وەیسی بارزانی، برای کارەکانی ئەنجومەنی ئاسایش بەڕێوەدەبات. 

کێشە ناوخۆییەکانی یەکێتی و گۆڕانکاری
ڕۆژی 8ـی تەموزی 2021، یەکێتی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکی حزبەکەی دورخستەوە، لاهور شێخ جەنگی بە سیفاتی سەرۆکی دەزگای زانیاری ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بوو. 

لاهور شێخ جەنگی کە ئێستا سەرۆکی لیستی بەرەی گەل دەکات، تا ئێستاش خۆی وەک ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کورستان بە سەرۆکایەتی مەسرور بارزانی دەناسێنێت کە پێشتر ئەو پۆستەی لەسەر پشکی یەکێتی وەرگرت بوو. 

ئەگەرچی بەهۆی کێشە ناوخۆییەکانەوە یەکێتی گۆڕانکاری لەسەرجەم پۆستە ئەمنییەکانیدا کردووە، بەڵام بەپێی زانیارییەکان بەشێکی گۆڕانکارییەکان هێشتا بە فەرمی لە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان کاریان پێناکرێت. ئەوەیش بەهۆی ئەوەی ماوەیەکی درێژە کۆبونەوەی ئەنجومەنەکە بەڕێوەنەچووە. هۆکاری بەڕێوەنەچوونی کۆبونەوەش پەیوەست بووە بەو ناکۆکییە ئەمنیانەی لە نێوان یەکێتی و پارتیدا هەن. 

لە چوار ساڵی ڕابردودا ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان دوو بەیاننامەی ئاشکرای دژی کەسی یەکەمی یەکێتی دەرکردووە، کە یەکەمیان ڕۆژی 20ـی ئازاری 2020 دژی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکی ئەو کاتی یەکێتی بوو کە ناوبراوی تۆمەتباری کردبوو بە ئەنجامدانی "خیانەت، قاچاغچێتی و سەرانە وەرگرتن". 

ڕۆژی 12ـی تشرینی یەکەمی 2022، ئەنجومەنی ئاسایش لە ڕاگەیەندراوێکدا بەرپرسانی دژەتیرۆری یەکێتی بە تیرۆرکردنی ئەفسەرێکی ئاژانسی پاراستن و زانیاری/زانیاریی سەر بە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بەناوی هاوکار جاف تۆمەتبار کرد. 
لە کۆتا ڕاگەیەندراویشدا کە ڕۆژی 8ـی ئەیلولی 2024 ئەنجومەنەکە بڵاویکردوەتەوە بافڵ تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتی بە ڕادەستکردنەوەی پێشمەرگەیەکی حزبی دیموکرات بە دەسەڵاتدارانی ئێران تۆمەتبار کردووە. 

هەموو ئەو پێشهاتانە بوونەتە هۆکارێک ئێستا ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان وەک ئەنجومەنێکی سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستان مامەڵەی لەگەڵ بکرێت، نەک وەک ئەنجومەنێکی گشتگیری هەرێمی کوردستان بۆیە کەمترین گرنگی بە گۆڕانکارییەکانی ناو پێکهاتەی ئەنجومەنەکە دەدرێت.

دوو پۆستەکەی گۆڕان لە ئەنجومەنی ئاسایش 
بەپێی رێككەوتنی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، پارتی بەڵێنی بە بزوتنەوەی گۆڕان دابوو، دوو پۆستی باڵا لەناو ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بە بزوتنەوەی گۆڕان بدات بەڵام تەمەنی کابینەکە کۆتاییهات گۆڕان پۆستەکانی هەر وەرنەگرت. 
بەرپرسانی بزوتنەوەی گۆڕان ناکۆکییەکانی یەکێتی و پارتی  بە هۆکاری ئەنجامنەدانی گۆڕانکارییەکان دەزان و وەک هۆکارێکیش بۆ پەکەوتنی یەکگرتووی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان سەیری دەکەن. 

ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان
ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان (KRSC) لە 2ـی ئایاری 2011 بەپێی یاسای ژمارە 4ـی ساڵی 2011ـی پەرلەمانی کوردستان دامەزرا، ئامانجی دامەزراندنی ئەنجومەنەکە یەکگرتنەوەی هەردوو دەزگای زانیاری و ئاژانسی پاراستن بوو کە یەکەمیان سەر بە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و دووەمیان سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستانە.

ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان خۆی وەک ئەنجومەنێکی باڵای ئاسایشی نەتەوەیییە لە کوردستانی عێراق پێناسە کردووە، کە کاردەکات بۆ گەیاندنی زانیاری بەشێوەیەکی یەکگرتوو و پارێزراو بە هێزی ئاسایشی وڵات و هەواڵگری سەربازی و خۆی دەسەڵاتی دەستگیرکردنی نییە.

کاری ئەنجومەنەکە پێدانی زانیاری و کۆکردنەوە و گەیاندییەتی بە دەزگاکانی ئاسایشی هەرێم، لەدوای هێرشی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە مانگی ئابی 2014، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان هێرشی ئاسمانی هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی بۆ سەر پێگەی داعش ڕێکدەخست.

ئەم ئەنجوومەنە لە ساڵی 2012 بە شێوەیەکی تەواو دەستبەکاربوو و تەواوی دامەزراوە و دەزگا و بەشە ئاسایشی و هەواڵگرییەكانی هەردوو ئیدارەكەی پێشووی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەیدا كۆكرانەوە، بەپێ‌ یاساكە پەیكەر و پێكهاتەی ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بە شێوەیەک ڕێكخرا و بەپێی‌ یاساكەش سەرۆكی هەرێم دەتوانێت دەزگای تر بۆ ئەنجوومەنەكە زیاد بكات.

ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان
لە ماددەی چوارەم و بڕگەی (یەكەم)ـی یاساكەدا هاتووە: ئەنجوومەن ڕاوێژكارێكی دەبێت، ڕاوێژکارەکەی لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە بە پلەی وەزیر دادەمەزرێت، كە دەزگاكانی سەر بە ئەنجوومەن بەڕێوەدەبات و سەرپەرشتیان دەكات و هەماهەنگیان لە نێواندا دەكات، ڕاوێژکاریش جێگرێكی دەبێت و بە گوێرەی ئەو دەسەڵاتانەی پێی دەدرێت لە بەجێگەیاندنی ئەركەكانیدا یاریدەی دەدات.

‎ڕاوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی دەركردنی هەموو جۆرە بڕیارێكی هەیە كە لە یاسای ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بۆی دیاریكراوە. بەپێ‌ یاساكە دەسەڵاتەكانی هەریەكە لە ڕاوێژكار و جێگرەكەی بە یاسا دیاریكراون، هەردووكیان پلەیان وەزیرە.

لە مانگی تەموزی 2012 مەسرور بارزانی سەرۆکی پێشووی ئاژانسی پاراستن و ئەندامی سەرکردایەتی پارتی دیموکراتی کوردستان لەلایەن مەسعود بارانی سەرۆکی ئەوکاتی هەرێمی کوردستان وەک ڕاوێژکار (سەرۆک)ـی ئەنجومەنی ئاسایش دەستنیشان کرا.

پێکهاتەی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان
‎دەزگای ئاسایشی هەرێم
بەرێوەبەرایەتی گشتی هەواڵگری سەربازی
‎ئاژانسی پاراستن و زانیاری
‎دواتریش دەزگای دژەتیرۆری هەولێر و سلێمانی خرانە چوارچێوەی ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان هەروەها فەرمانگەی تەكنۆلۆژیاش دامەزرا.

ئەندامەکانی ئەنجوومەن
‎ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایش
‎سەرۆكی دەزگای ئاسایشی هەرێم
‎سەرۆكی دەزگای پاراستن
سەرۆكی دەزگای زانیاری
‎سەرۆكی هەواڵگری پێشمەرگە
‎لەم پێنچ ئەندامەدا دوویان لە پارتی دیموكراتی كوردستانن کە هەریەكە لە (ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێم و سەرۆكی دەزگای پاراستن)ن، سێ‌ ئەندامەكەی تریش (سەرۆكی دەزگای ئاسایشی هەرێم، سەرۆكی دەزگای زانیاری، سەرۆكی هەواڵگری پێشمەرگە) لە یەكێتی نیشتیمانی كوردستانن.