Project

کورد کەی دەبنە بار بەسەر یەکترەوە؟

سیاسەتمەداری بەناوبانگی ئەمریکا هێنری کیسنجەر وتوویەتی: کورد مەحکومی جوگرافیان بۆیە زۆر درەنگ دەگەن بە ئامانجەکانیان!

رەنگبێ ئەم پێناسەیە پوختترین و واقیعیترین پێناسەبێ بۆ بێئاکامی شۆڕش و سەرهەڵدانەکانی کورد. چونکە هیچ شۆڕش
و راپەڕێنێکی کورد نییە بەهۆی کاریگەرییەکانی جوگرافیاکەیانەوە شکستی نەهێنابێ یان لاواز نەبووبێ.

لانیکەم سەد ساڵی رێکە، هەر کاتێک بزووتنەوەیەکی سیاسی یان چەکداریی کورد سەری هەڵدابێ لە پارچەیەکی، ئەوا سەرانی ئەو بزووتنەوەیە بەناچاری پەنایان بۆ پارچەیەکی تری کوردستان بردووە، بەڵام هەرزوو ناچارکراون ئەو پارچەیە جێبهێڵن ئەگەرنا توشی شەڕ و خوێنڕشتنی کورد بە کورد هاتوون...بۆ نموونە:

سمایلخانی شکاک ـ سمکۆ ـ کاتێک لە ناوچەی ورمێ لە رۆژهەڵاتی کوردستان دژی دەسەڵاتدارانی ئێران راپەڕی و بەشێکی زۆری کوردستانی خستە ژێر کۆنترۆڵی خۆی، بەڵام کەوتە ژێر پاڵەپەستۆیەکی زۆری حکومەتی ئێرانەوە، ئەوەبوو ساڵی1922 خۆی و بەشێک لە لەشکرەکەی هاتنە باشووری کوردستان. ماوەیەک لە هەولێر و دەوروبەری مانەوەو ویستی ئینگلیز یاریدەی بدەن. بەڵام ئینگلیزەکان کە ئەو کات هاکمی عێراق بوون نەک یاریدەیان نەدا، بەڵکو فشاریان خستە سەر کوردی هەولێر تا چیتر جێی نەکەنەوە.

سمکۆی شکاک بەناچار ڕووی لە شاری سلێمانی کرد کە ئەوکات سلێمانی پایتەختی قەڵەمڕەوی شێخ مەحموودی حەفید بوو. سمکۆ لەلایەن شێخ مەحموودەوە پێشوازییەکی گەرمی لێکرا، بەڵام ئینگلیز زۆری بۆ دەسەڵاتەکەی شێخ هێنا بۆیە سمکۆ ناچار گەڕایەوە ڕۆژهەڵاتی کوردستان.

"ئیسماعیل محەمەد عەلی خان ناسراو بە سمکۆی شکاک.. ساڵی ١٨٨٧ لە گوندێکی سەر بە شارۆچکەی سەڵماس لە رۆژهەڵاتی کوردستان لە دایکبووە. ساڵی ١٩٠٧ لە تەمەنی بیست ساڵاندا، لە ورمێ سەرکردایەتیی راپەرێنێکی کرد دژی شای قاجار و توانی بەشێکی زۆر لە رۆژهەڵاتی کوردستان بخاتە ژێر کۆنترۆڵی خۆی.
ساڵی ١٩٣٠ لە پیلانێکی ئێرانییەکاندا لە شاری شنۆ غافڵکوژ کرا."

هەوڵی دەرکردنی بارزانییەکان لە رۆژهەڵاتی کوردستان

کاتێ شای ئێران ساڵی 1978 لە دەسەڵات و وڵات دەپەڕێنرا (حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران و کۆمەڵە) بوونە حاکمڕانی بەشێک لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان. ئەو دوو حزبە هەوڵی زۆریاندا کە سەرانی پارتی و بنەماڵەی بارزانی کە بەهۆی شکستی شۆڕشی ئەیلول لە کەرەج و رۆژهەڵاتی کوردستان گیرسابوونەوە، دەر بکرێن. ئەو کاتە بە پارتی دەوترا "قیادە مۆقەتە" تەنانەت یەکێک لە خاڵەکانی مفاوەزاتی نێوان حکومەتی ئێران و کوردی رۆژهەڵات، دەرکردنی سەرۆک و سەرانی قیادە مۆقەتە بوو بۆباشووری کوردستان.

لەم ناکۆکییانەی نێوان کوردی رۆژهەڵات و قیادە مۆقەتەدا، سەدان پێشمەرگە و چەکداری کورد لە هەردوولا کوژران.

دوای شکستی شۆڕشی ئەیلول لە بەهاری ١٩٧٥، سەرکردە و چەکدارانی ئەو شۆڕشە بە سەرۆکایەتی مەلا مستەفا بارزانی لە (کەرەج)ی نزیک شاری تاران نیشتەجێکران. دوو ساڵ دواتر سەرکردایەتی پارتی خۆی رێکخستەوەو دەستیکردەوە بە خەبات. ئەم قۆناغەی سەرکردایەتیکردن ناونرابوو "قیادە مۆقەتە .. سەرکردایەتی کاتیی"
بنکە و بارەگای قیادە مۆقەتە زیاتر لە ناوچەی شنۆ و نەغەدەی رۆژهەڵاتی کوردستان بوو.

راوە پێشمەرگە لە هەکاری

 ساڵی 1978 لە کارەساتی (هەکاری)دا کە سەدان پێشمەرگەی ی.ن.ک چووبوونە باکووری کوردستان تا لەوێوە بچنە سوریا بۆ هێنانی چەک بۆ شۆڕشە تازە هەڵگیرساوەکەی باشووری کوردستان، ئەو کوردانەی چەکداری دەوڵەتی تورکیابوون لەگەڵ چەکدارە خێڵەکییەکانی ناوچەی هەکاری، بە توندی روبەڕووی پێشمەرگەکانی یەکێتی بوونەوەو بە دەیانیان لێکوشتن یان تەسلیمی میت و سوپای تورکیا قیادە مۆقەتەیان کردن. لەم رووداوەدا زیانێکی یەکجار گەورەی گیانیی و سەربازیی و سیاسی لە یەکێتی کەوت.

دوای دەستپێکردنەوەی شۆڕشی نوێ لە باشووری کوردستان، سەرکردایەتی ی.ن.ک هێزێکی ٥٠٠ کەسیی نارد تا لە باکووری کوردستانەوە بچنە سوریا بۆ هێنانی چەک. ئەو هێزە رەوانەکراوە لە ناوچەی هەکاری توشێ لێکدابڕان و سەرلێشوان هاتن و بەشی هەرەزۆری ئەو چەکدارانە بە شێوەی جۆراوجۆر کوژران یان تەسلیم بوونەوە بە حکومەتی عێراق. لە ئەدەبیاتی یەکێتی و شۆڕشی نوێدا ئەو رووداوە ناونراوە " کارەساتی هەکاری"


"پەکەکە بچێتە دەرەوە"

ساڵی 1991 کاتێ کوردستان پاککرایەوە لە بەعس و بەرەی کوردستانیی حوکمی گرتەدەست، بەبڕیارێکی پەرلەمانی کوردستان ساڵی 1992داوای دەرکردنی چەکدارانی پەکەکە کرا. دوای ئەوەی پەکەکە رەتیکردەوە قەندیل جێ بهێڵێ پارتی و یەکێتی پێکەوە هێرشیان کردە سەر پەکەکە و لەو شەڕانەدا سەدان پێشمەرگە و گەریلا کوژران!
ئێستا و لە ساڵی2021 سی ساڵ دوای یەکەم هێرش بۆ سەر پەکەکە، دیسان نیشانەکانی ئاگرێکی تری کوردکوشتن بەدەستی کورد دەرکەوتووەتەوەو پارتی هەوڵ دەدات پەکەکە لە هەرێمی کوردستان بە زەبری هێز بکاتە دەرەوە. کە بەبۆچوونی شارەزایانی سەربازیی و سیاسی ئەم هەوڵە، ئاستەنگی زۆری بۆ دێتە پێش چونکە پەکەکە بە ئاسانی مل بەم ویست و داوایە نادات و ئامادەی بەرگرییەکی توندە.
ساڵی ١٩٩١ بە رێکەوتنی پارتی و یەکێتی و پەکەکە، بەشێکی زۆری چەکدارانی پەکەکە لە قەندیل نیشتەجێکران.
ئەنجام

لێرەدا دەردەکەوێ هەرچەندە کێشە و پرسی کورد یەک کێشە و یەک چارەسەری هەبێ، بەڵام پارچەکانی تر ناتوانن هاوکاری یەکتر بکەن و داڵدەی شۆڕشگێڕەکانی یەکتر بدەن. بۆ ئەمەش دوو هۆکاری گەورە رۆڵیان هەیە
یەکەم:
هەرگیز دەوڵەتە سەردەستەکانی کوردستان رازی نابن بزووتنەوەی سیاسی و چەکداریی کورد لە هیچ پارچەیەک گەشە بکات و گەورە ببێ.
دووەم هۆکار پەیوەندی هەیە بە خودی سەران و دەسەڵاتدارانی کورد خۆیەوە هەیە کە ئەویش نفوز و دەسەڵاتی یەکتر قبوڵ ناکەن و ئامادەن لە پێناوی کەمکردنەوەی دەسەڵاتی یەکتر پەنا بۆ چەک و کوردکوشتن ببەن. لەم پێناوەشدا زۆرجار پەنا بۆ هاوکاری دوژمنەکانی کوردیش براوە!

هەواڵ

لایەنەکانی هەرێمی کوردستان هەڕەشەی وەرگرتنی هەڵوێست دژی بەغدا دەکەن

پارتی و یەکێتی بەهۆی بڕیاری نەناردنی پارە بۆ هەرێمی کوردستان، هەڕەشەی راگەیاندنی هەڵوێستی نوێ دژی بەغدا دەکەن، فراکسیۆنە کوردییەکانی پەرلەمانی عێراق هەڵوێستی هاوبەش رادەگەیەنن و محەمەد حاجی مەحمودیش دەڵێت، باشترین کاتە ئێستا دەوڵەتی کوردی رابگەیەنین. 

 بڕیارەکانی حکومەتی عێراق بۆ نەناردنی پارەی مووچە ناڕەزایەتی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستانی لێکەوتەوە، مەکەبی سیاسی پارتی دیموکراتی کوردستان رایگەیاند، تا پێش جەژنی قوربان وەزارەتی دارایی عێراق شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان نەنێرێت، هەڵوێستی جیددییان دەبێت. 

پارتی حکومەتی فیدراڵی بە "پێشێلکردنی مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان" تۆمەتبار کردووە، نوسراوەکەی وەزارەتی دارایی عێراقیشی بۆ نەناردنی مووچە بۆ هەرێمی کوردستان وەک دوا پێشلکاری دژی دەستوور و بنەماکانی ڕێککەوتنی پێکهێنانی حکومەت وەسفکردووە. 

بڕیارە رۆژی 2ـی حوزەیرانی 2025، کۆمیتەی ناوەندیی پارتی لەسەر پرسەکە کۆبێتەوە تاتوێی پرسەکە بکات، وەک لە راگەیەندراوەکەی پارتیدا هاتووە، ئەگەر ماف و شایستە داراییەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕەوانە نەکرێت هەڵوێستی جدییان دەبێت". 
یەکێتیی نیشتمانی کوردستان تا ئێستا بە فەرمی هەڵوێستی خۆی  لەسەر بڕیارەکانی وەزارەتی دارایی عێراق رانەگەیاندووە، تەنها هەرێم كەمال ئاغا سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق بە میدیای حزبەکەی راگەیاندووە، بڕیارەكەی تەیف سامی وەزیری دارایی نایاساییە و دژی بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵییە.

باسی لەوەشكردووە، هێشتا خشتەی یاسای بودجەی 2025 رەوانەی پەرلەمان نەکراوە و پەسند نەکراوە، ئەم ساڵ مانگی پێنج تەواو نەبووە، بە چ پێوەرێک مووچەی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی و شایستەی هەرێمی کوردستان دەبڕێت؟. 
رۆژی 21ـی شوباتی 2024، دادگای فیدراڵی عێراق لەسەر سکاڵایەکی یەکگرتوو، دادگای فیدراڵی چەند بڕیارێکی لەبارەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانەوە دەرکرد، یەکێک لە بڕیارەکان پابەندکردنی بەغدا و هەولێر بوو بە خەرجکردنی مووچە دور لە ملمانێ سیاسییەکان.

دارا سێکانیانی، ئەندامی پەرلەمانی عێراق فراکسیۆنی یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان، هەولێر و بەغدا بە وەلانانی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی تۆمەتبار کرد و وتی،" نووسراوەکەی تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق پێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵییە و  هۆکارەکەی بێ متمانەیی و پابەند نەبوونە بەبڕیارەکانی دادگای فیدراڵیەوە".

باسی لەوەشکرد، زمانی هەڕەشەی سەرکردە سیاسییەکان خزمەت بە هیچ بوارێک و سەقامگیریی کەرتی ئابوری ناکات، ناکرێت مووچەخۆران باجی هەڵەکانی حکومەت بدەن. 
بڕیارە، فراکسیۆنە کوردستانییەکان بۆ رونکردنەوەی نیگەرانییەکان یاداشتێکی ناڕەزایەتیی لە دژی بڕیاری تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق بۆ نەناردنی مووچەی فەرمانبەرانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، بدەنە محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق. 

پارتی چاکسازیی تورکمان لەگەڵ داواکاری بۆ راگەیاندنی هەڵوێستی توندی هاوبەش دژ بە بڕیارەکانی حکومەتی عێراق، لە راگەیەندراوێکدا راگەیاندووە، " حکومەتی فیدراڵی عێراق بەردەوامە لە سزادانی هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان و ماددەکانی دەستوور پێشێڵ دەکات  و پاشگەز دەبێتەوە لە ڕێککەوتنەکان بە بیانوی بێ پاسا و بێ بنەما کە لەسەر مووچە و شایستە داراییەکان ئەنجام درابوون. 

باسی لەوەیشکردووە، بەغدا مووچەی کردووەتە کارتێکی سیاسی بۆ لاوازکردن و دژایەتیکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی.

نەوەی نوێ و کۆمەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان بە هۆکار دەزانن
جوڵانەوەی نەوەی نوێ کە لەناو هێزە ئۆپۆزسیۆنەکاندا خاوەنی زۆرترین کورسییە، تا ئێستا بە شێوەیەکی فەرمی هەڵوێستی خۆی رانەگەیاندووە، بەڵام لە رێگەی میدیاکانییەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی وەک هۆکار دیاریکردووە و بە پابەندنەبوو بە داواکارییەکانی حکومەتی عێراقەوە تۆمەتباری کردووە. 

کۆمەڵی دادگەری کوردستان لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، "ئۆباڵی کێشەی مووچە بە پلەی یەکەم دەکەوێتە ئەستۆی بەرپرسانی حکومەتی کاربەڕێکەری هەرێمی کوردستان، بەڵام بێگومان حکومەتی فیدراڵیش بەشێکی تاوانەکەی دەکەوێتە ئەستۆ، بەو پێیەی مووچە وەک کارتی سیاسی بەکار دەهێنێت و دەشزانێت کە خەڵک باجەکەی دەدەن".

باس لەوەیشکراوە، بابەتی مووچە کراوەتە چەکی ململانێی نێوان دەسەڵاتدارانی هەرێم و بەغداد و هاوڵاتییانی هەرێمی پێوە گیرۆدە کراوە و دەبێت جارێکی دیکە هاوڵاتیان دەبێت باجی هەڵەی بەرپرسانی هەردوولا بدەن و بە گیرفانی خاڵی جەژن بەڕێ بکەن.

عەلی حەمەساڵح بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست بڵاویکردەوە، ئەوان دەڵێن داهاتی نەوت و ناوخۆ نەگەڕاوەتەوە، لەبری سزای بەرپرسانی هەرێم بدەن و ڕێکاری یاسایی بگرنەبەر هاتون سزای موچەخۆرێک دەدەن، کە چەندین ساڵە قوربانیە. 

بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست پێی وایە، عێراقیش بێ خەتا نییە و وەک خۆی نوسیوویەتی،" ئەوان بە دەسەڵاتدارانی پارتی و یەکێتی دەڵێن، لە بازرگانی نەوت و قاچاخی و بردنی پارەی هەرێم بەردەوام بن و نەینێرنەوە بۆ عێراق، ئێمەش سزای موچەخۆران دەدەین".

محەمەدی حاجی مەحمود داوای راگەیاندنی دەوڵەتی کوردی دەکات
محەمەد حاجی مەحمود، سکرتێری گشتیی پارتی سۆسیال دیموکراتی کوردستان جارێکی دیکە پرسی ریفراندۆمی ورژاندووە و پێی وایە، ڕیفراندۆم هەیە و دەبێت هەرێمی کوردستان بڕیاری خۆی بدات، چونکە ڕیفراندۆم دەنگی پێویستی بۆ جیابوونەوەی کورد لە عێراق بەدەستهێناوە.

باسی لەوەشکردووە، ئەوەی بەرامبەر بە کورد دەکرێت بڕیاری هەموو سیاسییەکانی عێراقە نەک تەنها وەزیری دارایی، ئەوەی عێراق دەیکات کاردانەوەی واژۆکردنی گرێبەستەکانی کوردستانە لە ئەمریکا.

محەمەد حاجی مەحمود بۆچوونی وایە، عێراق زۆر لاوازە و کورد زۆر بەهێزە، بۆیە عێراق بەبێ کورد هەڵبژاردنی بۆ ناکرێت، بەبێ بەشداریی کورد لە پرۆسەی سیاسیدا هەموو شتێک لە عیراق تێکدەچێت.

نوسراوەکەی تەیف سامی
تەیف سامى، وەزارەتى دارایی عێراق، بە نووسراوێکی فەرمی حکومەتی هەرێمى کوردستانى ئاگادار کردووەتەوە لەوەى چیدیکە ناتوانێت لە ناردنى پارەی مووچە بەردەوام بێت، بە پاساوى ئەوەى بڕى پشکى دیاریکراوى خۆى لە یاسای بودجە تێ پەڕاندووە