عێراقییەکان لە چلەکاندا تامەزرۆی کودەتا بوون، لە پەنجاکاندا کودەتایان کرد، لە شەستەکاندا ئازارەکەیان چەشت.. لە حەفتا و هەشتاکاندا باجەکەیان دا!
پێت سەیر نەبێ ئەگەر ئەم زانیارییە دەبیستی کە یەکەم کودەتای خوێناوی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی عەرەبیدا، لە وڵاتی عێراقدا کرا لە ساڵی 1936.
تا پێش ئەم کودەتا خوێناوییە، مێژووی ئەم ناوچەیە شتێکی تێدا نییە بەناوی کودەتا و هەڵگەڕانەوەی سوپا لە دەسەڵاتی مەدەنی.
ئەمساڵ تەمەنی عێراقی نوێ دەبێتە ١٠٠ ساڵی رێک، واتە ساڵی ١٩٢١ دامەزراوە، بەڵام هەگبەی ئەم مێژووە نوێیە، پڕیەتی لە کودەتا و هەوڵی کودەتای سەربازیی کە لە هەموویاندا بە سەدان و هەزاران کەس کوژران و بێسەروشێن کران. هیچ کام لەو کودەتایانە بە ئەندازەی کودەتاکەی عەبدولکەریم قاسم لە ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ کاریگەر و یەکلاییکەرەوە نەبوون.
کەواتە مێژووی عێراق بۆ پڕیەتی لە کودەتای خوێناوی بۆچی کودەتاکەی عەبدولکەریم قاسم کاریگەرترین کودەتا بوو لەمیژووی وڵاتەکەدا؟
" عەبدولکەریم قاسم زوبەیدی ١٢ی نۆڤەمبەری ١٩١٤ لە گەڕەکێکی میللی شاری بەغدا لە دایکێکی شیعە و باوکێکی سوننی لە دایکبووە. ساڵی ١٩٣٢ پەیوەندی بە سوپای عێراقەوە کردووەو پلە سەربازییەکانی تا ئامر لیوا رۆشتووە. ساڵی ١٩٥٨ لەگەڵ چەند ئەفسەرێکی هاوڕێی پلانی ئینقلابێکی عەسکەرییان داڕشت و رۆژی ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ پلانەکەیان سەرکەوتووبوو"
بەرەبەیانی ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ گەلانی عێراق لەڕێی رادیۆوە گوێیان لە قسەی نوێ و هەواڵی نوێ بوو ناوهێنانی عێراق بەم نازناوە، لە ماوەیەکی زۆر کەمدا تەواوی وڵاتی وروژاند. ئیتر بۆ هەمیشە نازناوی شا و ناوی پاشا نەما و لەو رۆژەوە بە شێوەیەکی خوێناویی، کۆتایی بە بنەماڵەی پاشایەتیی و دەسەڵاتەکەیان هات.
کودەتاکەی ١٤ی تەمووز تەنیا رووداوێک نییە لە سەردەم و قۆناغێکی دیاریکراودا وەستابێ، بەڵکو تا بەئێستایش دەگات، ئەو رووداوە بەردەوامە و هەرگیز نەیهێشت عێراق بکەوێتە ناو ئارامییەکی دڵخۆشکەرەوە.
پێش ١٤ی تەمووز، زیاد لە شەش کودەتا یان هەوڵی کودەتا دراوە، بەڵام هیچیان وەکو ئەم نەیتوانی مێژوو بگۆڕێ.
" یەکەم کودەتای سەربازی لە عێراق ساڵی ١٩٣٦ ئەنجامدرا بە سەرکردایەتی لیوا بەکر سدقی کە ئەفسەرێکی پلەباڵای ناو سوپای پاشایەتیی بوو، ئینقلابەکە مەترسی دروستکرد لەسەر دەسەڵاتی پاشایەتیی، بەڵام هەرزوو سەرکوتکرا و بەکر سدقی و هاوکارەکانی کوژران، "
دەسەڵاتی سیاسی عێراق کە لەسەر سیستم و شێوازی پاشایەتیی دامەزرا، هەر لە سەرەتاوە تا کۆتایی نەیاری زۆری بۆ دروست بوو چونکە عێراق و دەسەڵاتەکەی، زیاتر لە رۆبۆتێکی دەستی ئینگلیز دەچوو تا ئەوەی وڵاتێکی خاوەن سەروەریی و سەربەخۆبێ.
ئەم دەستبەسراوییەی دەوڵەتی عێراق وایکردبوو، هەمیشە ناڕەزایی جەماوەریی لە دژی دەسەڵات و حکومەتەکەی بوروژێنرێ. ئینگلیز لە ساڵانی 1922 و 1926و 1930 و 1948 چوارجار عێراقی ناچارکرد بە ئیمزاکردن و بەشداریکردن لە رێکەوتننامەی جۆراوجۆردا.
زۆر کەم لەو رێکەوتنانە لە قازانجی عێراق و عێراقییەکاندابوون، ئەمەش وایکردبوو خەڵک هەمیشە دژی دەسەڵاتی پاشایەتیی بووەستنەوەو هەرگیز ئەو پێشکەوتن و دەستکەوتانە نەبینن کە لە سایەی ئەو دەسەڵاتەدا بنیات دەنران.
دەوڵەت و سوپای عێراق کە لەسەر بنەمای ئینتمایان بۆ عروبە و سوننە دامەزرابوون، هەمیشە ئەفسەرانی سوننەی ناو سوپا هەوڵیان دەدا کودەتا بەسەر دەسەڵاتە مەدەنییەکەی پاشایەتیدا بکەن. پاساوەکانیشیان ئەوەبوو عێراق خاوەنی هیچ سەرەوەرییەک نییە و ژێرچەپۆکەی ئینگلیزە، بۆیە پێویستە شکۆ بۆ ئەم وڵاتە عەرەبییە سوننە بگێڕنەوە!
لەم پاساوەیاندا تاڕادەیەکی زۆر سەرکەوتووبوون و خەڵک باوەڕی پێدەکردن. لە کودەتاکەی عەبدولکەریم قاسمدا خەڵک زۆر بە شادمانیی و ئاسوودەییەوە پێشوازییان لە دەسەڵاتی سەرکەوتووی کودەتا کرد.
تا دوو ساڵ و بگرە زیاتریش، قاسم و دەسەڵاتەکەی کە پێی دەوترا " زەعیمی ئەوحەد – سەکردەی تاقانە" ببووە وێردی سەرزاری خەڵک.
بەڵام ساڵانی دواتر دەریخست، ئەو کودەتایە دەرگای دۆزەخی لە عێراق کردەوەو هەرگیز نەبوویەوە بەو وڵاتەی خەونی پێوە دەبینرا.
دوای ئەو کودەتایە، ئیتر دەسەڵاتی یەکەم کەوتە دەست پیاوانی سەربازیی، وردە وردە دامەزراوە مەدەنییەکانی وەکو دادگا و دامەزراوەکانی حکومەت بوون بە بارمتەی دەستی دەسەڵاتدارە سەربازییەکان.
کارەساتی گەورەتر ئەو کاتە روویدا کە (عەبدولسەلام عارف)ی هاوڕێ و هاوکودەتاچی قاسم، بە یارمەتیی بەعسییەکان، لە مانگی شوباتی ١٩٦٣ بە کودەتایەکی خوێناویی، کۆتایی بە دەسەڵاتی عەبدولکەریم قاسم هێنا و خۆی چووە جێگاکەی. بەعسییەکان و عەبدولسەلام زۆر دڕندانە کەوتنە وێزەی کورد و هەموو شیوعی و دیموکراسیخوازان.
" مانگی شوباتی ١٩٦٣ لە کودەتایەکی خوێناویدا، عەبدولکەریم قاسم لە دەسەڵات لادرا و لەلایەن کودەتاچییەکانەوە گوللەباران کرا. دوای سەرکەوتنی ئینقلابی بەعسییەکان و عەبدولسەلام عارف، لەناوخۆیاندا ناکۆکی قوڵیان بۆ دروست بوو، بۆیە عەبدولسەلام عارف توانی بەعسییەکان لە دەسەڵات دوور بخاتەوەو خۆی ببێتە سەرۆک و دەسەلاتداری یەکەم"
ئەوجا هەموو ئەو دەسەڵاتە لابەلا و نادەستووریانەی لە سەردەمی قاسم دروستکرابوون، لە سەردەمی بەعسییەکان و عەبدولسەلامدا بوونە هێزی کاریگەر و باڵا لەناو دەوڵەتی عێراقدا لەوانە گاردی کۆماریی کە هێزێکی دڵڕەقی دەستوەشێن بوون و جێگەی پۆلیس و دادگایان گرتبووەوە.
بەعسییەکانیش لە ١٣ی تەمووزی ١٩٦٨ بە کودەتایەکی تر، بوونە حوکمڕانی ڕەهای عێراق. ئیتر لێرەوە دەسەڵاتی توندوتیژ و سەرکوتکار بوویە دەسەڵاتی بێچەندوچوونی عێراق.
واتا قاسم دەسەڵاتی مەدەنیی لاواز کرد، بەعسییەکان و عەبدولسەلام دەسەڵاتی زیادەیان لکاند بە دامەزراوەکانی دەوڵەتەوە. بەعس هەموو ئەوانەی بردە ئاستێکی خراپتر و توندترەوە، بۆیە لە ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ەوە تائێستاشی لەگەڵدابێ، هەرگیز عێراق نەیتوانی ئەو نەزیفی خوێنە بوەستێنێتەوە کە دەسەڵات و دەسەڵاتداران دەیڕێژن.
کودەتای ١٤ی تەمووز دەرگای دۆزەخی خستە سەرپشت، کودەتاکانی تر عێراقیان بردە ناوەڕاستەکەی و وا ئێستایش دوای نزیکەی شەست ساڵ، ئاگری ئەو دۆزەخە هەر نێڵەی دێت و بەردەوام عێراقییەکان دەسووتێنێ!
پارتی و یەکێتی بەهۆی بڕیاری نەناردنی پارە بۆ هەرێمی کوردستان، هەڕەشەی راگەیاندنی هەڵوێستی نوێ دژی بەغدا دەکەن، فراکسیۆنە کوردییەکانی پەرلەمانی عێراق هەڵوێستی هاوبەش رادەگەیەنن و محەمەد حاجی مەحمودیش دەڵێت، باشترین کاتە ئێستا دەوڵەتی کوردی رابگەیەنین.
بڕیارەکانی حکومەتی عێراق بۆ نەناردنی پارەی مووچە ناڕەزایەتی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستانی لێکەوتەوە، مەکەبی سیاسی پارتی دیموکراتی کوردستان رایگەیاند، تا پێش جەژنی قوربان وەزارەتی دارایی عێراق شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان نەنێرێت، هەڵوێستی جیددییان دەبێت.
پارتی حکومەتی فیدراڵی بە "پێشێلکردنی مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان" تۆمەتبار کردووە، نوسراوەکەی وەزارەتی دارایی عێراقیشی بۆ نەناردنی مووچە بۆ هەرێمی کوردستان وەک دوا پێشلکاری دژی دەستوور و بنەماکانی ڕێککەوتنی پێکهێنانی حکومەت وەسفکردووە.
بڕیارە رۆژی 2ـی حوزەیرانی 2025، کۆمیتەی ناوەندیی پارتی لەسەر پرسەکە کۆبێتەوە تاتوێی پرسەکە بکات، وەک لە راگەیەندراوەکەی پارتیدا هاتووە، ئەگەر ماف و شایستە داراییەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕەوانە نەکرێت هەڵوێستی جدییان دەبێت".
یەکێتیی نیشتمانی کوردستان تا ئێستا بە فەرمی هەڵوێستی خۆی لەسەر بڕیارەکانی وەزارەتی دارایی عێراق رانەگەیاندووە، تەنها هەرێم كەمال ئاغا سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق بە میدیای حزبەکەی راگەیاندووە، بڕیارەكەی تەیف سامی وەزیری دارایی نایاساییە و دژی بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵییە.
باسی لەوەشكردووە، هێشتا خشتەی یاسای بودجەی 2025 رەوانەی پەرلەمان نەکراوە و پەسند نەکراوە، ئەم ساڵ مانگی پێنج تەواو نەبووە، بە چ پێوەرێک مووچەی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی و شایستەی هەرێمی کوردستان دەبڕێت؟.
رۆژی 21ـی شوباتی 2024، دادگای فیدراڵی عێراق لەسەر سکاڵایەکی یەکگرتوو، دادگای فیدراڵی چەند بڕیارێکی لەبارەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانەوە دەرکرد، یەکێک لە بڕیارەکان پابەندکردنی بەغدا و هەولێر بوو بە خەرجکردنی مووچە دور لە ملمانێ سیاسییەکان.
دارا سێکانیانی، ئەندامی پەرلەمانی عێراق فراکسیۆنی یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان، هەولێر و بەغدا بە وەلانانی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی تۆمەتبار کرد و وتی،" نووسراوەکەی تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق پێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵییە و هۆکارەکەی بێ متمانەیی و پابەند نەبوونە بەبڕیارەکانی دادگای فیدراڵیەوە".
باسی لەوەشکرد، زمانی هەڕەشەی سەرکردە سیاسییەکان خزمەت بە هیچ بوارێک و سەقامگیریی کەرتی ئابوری ناکات، ناکرێت مووچەخۆران باجی هەڵەکانی حکومەت بدەن.
بڕیارە، فراکسیۆنە کوردستانییەکان بۆ رونکردنەوەی نیگەرانییەکان یاداشتێکی ناڕەزایەتیی لە دژی بڕیاری تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق بۆ نەناردنی مووچەی فەرمانبەرانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، بدەنە محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق.
پارتی چاکسازیی تورکمان لەگەڵ داواکاری بۆ راگەیاندنی هەڵوێستی توندی هاوبەش دژ بە بڕیارەکانی حکومەتی عێراق، لە راگەیەندراوێکدا راگەیاندووە، " حکومەتی فیدراڵی عێراق بەردەوامە لە سزادانی هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان و ماددەکانی دەستوور پێشێڵ دەکات و پاشگەز دەبێتەوە لە ڕێککەوتنەکان بە بیانوی بێ پاسا و بێ بنەما کە لەسەر مووچە و شایستە داراییەکان ئەنجام درابوون.
باسی لەوەیشکردووە، بەغدا مووچەی کردووەتە کارتێکی سیاسی بۆ لاوازکردن و دژایەتیکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی.
نەوەی نوێ و کۆمەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان بە هۆکار دەزانن
جوڵانەوەی نەوەی نوێ کە لەناو هێزە ئۆپۆزسیۆنەکاندا خاوەنی زۆرترین کورسییە، تا ئێستا بە شێوەیەکی فەرمی هەڵوێستی خۆی رانەگەیاندووە، بەڵام لە رێگەی میدیاکانییەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی وەک هۆکار دیاریکردووە و بە پابەندنەبوو بە داواکارییەکانی حکومەتی عێراقەوە تۆمەتباری کردووە.
کۆمەڵی دادگەری کوردستان لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، "ئۆباڵی کێشەی مووچە بە پلەی یەکەم دەکەوێتە ئەستۆی بەرپرسانی حکومەتی کاربەڕێکەری هەرێمی کوردستان، بەڵام بێگومان حکومەتی فیدراڵیش بەشێکی تاوانەکەی دەکەوێتە ئەستۆ، بەو پێیەی مووچە وەک کارتی سیاسی بەکار دەهێنێت و دەشزانێت کە خەڵک باجەکەی دەدەن".
باس لەوەیشکراوە، بابەتی مووچە کراوەتە چەکی ململانێی نێوان دەسەڵاتدارانی هەرێم و بەغداد و هاوڵاتییانی هەرێمی پێوە گیرۆدە کراوە و دەبێت جارێکی دیکە هاوڵاتیان دەبێت باجی هەڵەی بەرپرسانی هەردوولا بدەن و بە گیرفانی خاڵی جەژن بەڕێ بکەن.
عەلی حەمەساڵح بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست بڵاویکردەوە، ئەوان دەڵێن داهاتی نەوت و ناوخۆ نەگەڕاوەتەوە، لەبری سزای بەرپرسانی هەرێم بدەن و ڕێکاری یاسایی بگرنەبەر هاتون سزای موچەخۆرێک دەدەن، کە چەندین ساڵە قوربانیە.
بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست پێی وایە، عێراقیش بێ خەتا نییە و وەک خۆی نوسیوویەتی،" ئەوان بە دەسەڵاتدارانی پارتی و یەکێتی دەڵێن، لە بازرگانی نەوت و قاچاخی و بردنی پارەی هەرێم بەردەوام بن و نەینێرنەوە بۆ عێراق، ئێمەش سزای موچەخۆران دەدەین".
محەمەدی حاجی مەحمود داوای راگەیاندنی دەوڵەتی کوردی دەکات
محەمەد حاجی مەحمود، سکرتێری گشتیی پارتی سۆسیال دیموکراتی کوردستان جارێکی دیکە پرسی ریفراندۆمی ورژاندووە و پێی وایە، ڕیفراندۆم هەیە و دەبێت هەرێمی کوردستان بڕیاری خۆی بدات، چونکە ڕیفراندۆم دەنگی پێویستی بۆ جیابوونەوەی کورد لە عێراق بەدەستهێناوە.
باسی لەوەشکردووە، ئەوەی بەرامبەر بە کورد دەکرێت بڕیاری هەموو سیاسییەکانی عێراقە نەک تەنها وەزیری دارایی، ئەوەی عێراق دەیکات کاردانەوەی واژۆکردنی گرێبەستەکانی کوردستانە لە ئەمریکا.
محەمەد حاجی مەحمود بۆچوونی وایە، عێراق زۆر لاوازە و کورد زۆر بەهێزە، بۆیە عێراق بەبێ کورد هەڵبژاردنی بۆ ناکرێت، بەبێ بەشداریی کورد لە پرۆسەی سیاسیدا هەموو شتێک لە عیراق تێکدەچێت.
نوسراوەکەی تەیف سامی
تەیف سامى، وەزارەتى دارایی عێراق، بە نووسراوێکی فەرمی حکومەتی هەرێمى کوردستانى ئاگادار کردووەتەوە لەوەى چیدیکە ناتوانێت لە ناردنى پارەی مووچە بەردەوام بێت، بە پاساوى ئەوەى بڕى پشکى دیاریکراوى خۆى لە یاسای بودجە تێ پەڕاندووە