Project

تەمووز، ئینقیلابی خوێناوی، ململانێ و پێکدادانەكان

 عێراقییەکان لە چلەکاندا تامەزرۆی کودەتا بوون، لە پەنجاکاندا کودەتایان کرد، لە شەستەکاندا ئازارەکەیان چەشت.. لە حەفتا و هەشتاکاندا باجەکەیان دا!

پێت سەیر نەبێ ئەگەر ئەم زانیارییە دەبیستی کە یەکەم کودەتای خوێناوی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی عەرەبیدا، لە وڵاتی عێراقدا کرا لە ساڵی 1936.

تا پێش ئەم کودەتا خوێناوییە، مێژووی ئەم ناوچەیە شتێکی تێدا نییە بەناوی کودەتا و هەڵگەڕانەوەی سوپا لە دەسەڵاتی مەدەنی.

ئەمساڵ تەمەنی عێراقی نوێ دەبێتە ١٠٠ ساڵی رێک، واتە ساڵی ١٩٢١ دامەزراوە، بەڵام هەگبەی ئەم مێژووە نوێیە، پڕیەتی لە کودەتا و هەوڵی کودەتای سەربازیی کە لە هەموویاندا بە سەدان و هەزاران کەس کوژران و بێسەروشێن کران. هیچ کام لەو کودەتایانە بە ئەندازەی کودەتاکەی عەبدولکەریم قاسم لە ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ کاریگەر و یەکلاییکەرەوە نەبوون.

کەواتە مێژووی عێراق بۆ پڕیەتی لە کودەتای خوێناوی بۆچی کودەتاکەی عەبدولکەریم قاسم کاریگەرترین کودەتا بوو لەمیژووی وڵاتەکەدا؟

" عەبدولکەریم قاسم زوبەیدی ١٢ی نۆڤەمبەری ١٩١٤ لە گەڕەکێکی میللی شاری بەغدا لە دایکێکی شیعە و باوکێکی سوننی لە دایکبووە. ساڵی ١٩٣٢ پەیوەندی بە سوپای عێراقەوە کردووەو پلە سەربازییەکانی تا ئامر لیوا رۆشتووە. ساڵی ١٩٥٨ لەگەڵ چەند ئەفسەرێکی هاوڕێی پلانی ئینقلابێکی عەسکەرییان داڕشت و رۆژی ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ پلانەکەیان سەرکەوتووبوو"

بەرەبەیانی ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ گەلانی عێراق لەڕێی رادیۆوە گوێیان لە قسەی نوێ و هەواڵی نوێ بوو ناوهێنانی عێراق بەم نازناوە، لە ماوەیەکی زۆر کەمدا تەواوی وڵاتی وروژاند. ئیتر بۆ هەمیشە نازناوی شا و ناوی پاشا نەما و لەو رۆژەوە بە شێوەیەکی خوێناویی، کۆتایی بە بنەماڵەی پاشایەتیی و دەسەڵاتەکەیان هات.

کودەتاکەی ١٤ی تەمووز تەنیا رووداوێک نییە لە سەردەم و قۆناغێکی دیاریکراودا وەستابێ، بەڵکو تا بەئێستایش دەگات، ئەو رووداوە بەردەوامە و هەرگیز نەیهێشت عێراق بکەوێتە ناو ئارامییەکی دڵخۆشکەرەوە.

پێش ١٤ی تەمووز، زیاد لە شەش کودەتا یان هەوڵی کودەتا دراوە، بەڵام هیچیان وەکو ئەم نەیتوانی مێژوو بگۆڕێ. 

" یەکەم کودەتای سەربازی لە عێراق ساڵی ١٩٣٦ ئەنجامدرا بە سەرکردایەتی لیوا بەکر سدقی کە ئەفسەرێکی پلەباڵای ناو سوپای پاشایەتیی بوو، ئینقلابەکە مەترسی دروستکرد لەسەر دەسەڵاتی پاشایەتیی، بەڵام هەرزوو سەرکوتکرا و بەکر سدقی و هاوکارەکانی کوژران، "

دەسەڵاتی سیاسی عێراق کە لەسەر سیستم و شێوازی پاشایەتیی دامەزرا، هەر لە سەرەتاوە تا کۆتایی نەیاری زۆری بۆ دروست بوو چونکە عێراق و دەسەڵاتەکەی، زیاتر لە رۆبۆتێکی دەستی ئینگلیز دەچوو تا ئەوەی وڵاتێکی خاوەن سەروەریی و سەربەخۆبێ.

ئەم دەستبەسراوییەی دەوڵەتی عێراق وایکردبوو، هەمیشە ناڕەزایی جەماوەریی لە دژی دەسەڵات و حکومەتەکەی بوروژێنرێ. ئینگلیز لە ساڵانی  1922 و 1926و 1930 و 1948 چوارجار عێراقی ناچارکرد بە ئیمزاکردن و بەشداریکردن لە رێکەوتننامەی جۆراوجۆردا.

زۆر کەم لەو رێکەوتنانە لە قازانجی عێراق و عێراقییەکاندابوون، ئەمەش وایکردبوو خەڵک هەمیشە دژی دەسەڵاتی پاشایەتیی بووەستنەوەو هەرگیز ئەو پێشکەوتن و دەستکەوتانە نەبینن کە لە سایەی ئەو دەسەڵاتەدا بنیات دەنران.

دەوڵەت و سوپای عێراق کە لەسەر بنەمای ئینتمایان بۆ عروبە و سوننە دامەزرابوون، هەمیشە ئەفسەرانی سوننەی ناو سوپا هەوڵیان دەدا کودەتا بەسەر دەسەڵاتە مەدەنییەکەی پاشایەتیدا بکەن. پاساوەکانیشیان ئەوەبوو عێراق خاوەنی هیچ سەرەوەرییەک نییە و ژێرچەپۆکەی ئینگلیزە، بۆیە پێویستە شکۆ بۆ ئەم وڵاتە عەرەبییە سوننە بگێڕنەوە!

لەم پاساوەیاندا تاڕادەیەکی زۆر سەرکەوتووبوون و خەڵک باوەڕی پێدەکردن. لە کودەتاکەی عەبدولکەریم قاسمدا خەڵک زۆر بە شادمانیی و ئاسوودەییەوە پێشوازییان لە دەسەڵاتی سەرکەوتووی کودەتا کرد. 

تا دوو ساڵ و بگرە زیاتریش، قاسم و دەسەڵاتەکەی کە پێی دەوترا " زەعیمی ئەوحەد – سەکردەی تاقانە" ببووە وێردی سەرزاری خەڵک.

بەڵام ساڵانی دواتر دەریخست، ئەو کودەتایە دەرگای دۆزەخی لە عێراق کردەوەو هەرگیز نەبوویەوە بەو وڵاتەی خەونی پێوە دەبینرا.

دوای ئەو کودەتایە، ئیتر دەسەڵاتی یەکەم کەوتە دەست پیاوانی سەربازیی، وردە وردە دامەزراوە مەدەنییەکانی وەکو دادگا و دامەزراوەکانی حکومەت بوون بە بارمتەی دەستی دەسەڵاتدارە سەربازییەکان.

کارەساتی گەورەتر ئەو کاتە روویدا کە (عەبدولسەلام عارف)ی هاوڕێ و هاوکودەتاچی قاسم، بە یارمەتیی بەعسییەکان، لە مانگی شوباتی ١٩٦٣ بە کودەتایەکی خوێناویی، کۆتایی بە دەسەڵاتی عەبدولکەریم قاسم هێنا و خۆی چووە جێگاکەی. بەعسییەکان  و عەبدولسەلام زۆر دڕندانە کەوتنە وێزەی کورد و هەموو شیوعی و دیموکراسیخوازان.

" مانگی شوباتی ١٩٦٣ لە کودەتایەکی خوێناویدا، عەبدولکەریم قاسم لە دەسەڵات لادرا و لەلایەن کودەتاچییەکانەوە  گوللەباران کرا. دوای سەرکەوتنی ئینقلابی بەعسییەکان و عەبدولسەلام عارف، لەناوخۆیاندا ناکۆکی قوڵیان بۆ دروست بوو، بۆیە عەبدولسەلام عارف توانی بەعسییەکان لە دەسەڵات دوور بخاتەوەو خۆی ببێتە سەرۆک و دەسەلاتداری یەکەم"

ئەوجا هەموو ئەو دەسەڵاتە لابەلا و نادەستووریانەی لە سەردەمی قاسم دروستکرابوون، لە سەردەمی بەعسییەکان و عەبدولسەلامدا بوونە هێزی کاریگەر و باڵا لەناو دەوڵەتی عێراقدا لەوانە گاردی کۆماریی کە هێزێکی دڵڕەقی دەستوەشێن بوون و جێگەی پۆلیس و دادگایان گرتبووەوە.

بەعسییەکانیش لە ١٣ی تەمووزی ١٩٦٨ بە کودەتایەکی تر، بوونە حوکمڕانی ڕەهای عێراق. ئیتر لێرەوە دەسەڵاتی توندوتیژ و سەرکوتکار بوویە دەسەڵاتی بێچەندوچوونی عێراق. 

واتا قاسم دەسەڵاتی مەدەنیی لاواز کرد، بەعسییەکان و عەبدولسەلام دەسەڵاتی زیادەیان لکاند بە دامەزراوەکانی دەوڵەتەوە. بەعس هەموو ئەوانەی بردە ئاستێکی خراپتر و توندترەوە،  بۆیە لە ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ەوە تائێستاشی لەگەڵدابێ، هەرگیز عێراق نەیتوانی ئەو نەزیفی خوێنە بوەستێنێتەوە کە دەسەڵات و دەسەڵاتداران دەیڕێژن.

کودەتای ١٤ی تەمووز دەرگای دۆزەخی خستە سەرپشت، کودەتاکانی تر عێراقیان بردە ناوەڕاستەکەی و وا ئێستایش دوای نزیکەی شەست ساڵ، ئاگری ئەو دۆزەخە هەر نێڵەی دێت و بەردەوام عێراقییەکان دەسووتێنێ!

هەواڵ

13 ساڵ بێ گۆڕانکاریی… یەکێتی داوای گۆڕانکاری لە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمدا دەکات

مەسرور بارزانی زیاتر لە پێنج ساڵە دوو پۆستی باڵا پێکەوە بەڕێوەدەبات، بارزانی لە یەک کاتدا سەرۆکی حکومەت و ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستانیشە. دوای 13 ساڵ بەهۆی ناکۆکییە ناوخۆییەکانی یەکێتی و پارتییەوە گۆڕانکاری لە پێکهاتەی ئەنجومەنەکە نەکراوە، ئێستا یەکێتی دەیەوێت لەگەڵ پێکهێنانی کابینەی نوێدا گۆڕانکاری لە ئەنجومەنەکەدا بکرێت.

یەکێتیی نیشتمانی کوردستان، پۆستەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان دەکاتە بەشێک لە گفتوگۆکانی پێکهێنانی کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەیەوێت گۆڕانکاری تێدا بکرێت. 

یەکێتی دوو پێشنیازی بۆ ئەنجومەنی ئاسایش هەیە، حزبەکە داوای کردووە پۆستی راوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایش بە خۆی بدرێت، یان ئەنجومەنەکە بخرێتەوە سەر سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان.

پارتی و یەکێتی تا ئێستا هیچ رێککەوتنێکیان لەسەر گۆڕانکاری لە ئەنجومەنی ئاسایشدا نەکردووە، ئاماژەکانیش رازیبوونی پارتی و خودی مەسرور بارزانی بە دەستبەرداربوون لە ئەنجومەنی ئاسایش بە دور دەزانن. 
 ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لە 2ـی ئایاری 2011ـەوە دامەزاروە، بەڵام تا ئێستا گۆڕانکاری ئەوتۆ لە پێکهاتەکەیدا نەکراوە و تەنها مەسرور بارزانی سەرۆکایەتی دەکات. 

ئەنجومەنەکە کە بەپێی یاسای ژمارە 4ـی ساڵی 2011ـی پەرلەمانی کوردستان دامەزراوە، هیچ وادەیەکی بۆ گۆڕانکاری لە پێکهاتەی ئەنجومەنی ئاسایش دیاری نەکردووە.

 بەپێی یاساکە، ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لەلایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە دیاری دەکرێت و پلەکەی وەزیر دەبێت. 

لە مانگی ئابی 2012ـەوە مەسرور بارزانی لەلایەن مەسعود بارزانی سەرۆکی ئەو کاتی هەرێمی کوردستانەوە وەک ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایش دیاریکراوە، ئەگەرچی بارزانی کوڕ لە 10ـی تەموزی 2019مەوە سەرۆکایەتی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکات بەڵام تا ئێستا ناوبراو بە پلەی وەزیر ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستانیشە. 

بەپێی ئەو زانیارییانەی لە دوو ساڵی ڕابردودا لەلایەن بەشێک لە میدیاکانەوە بڵاوکراوەتەوە، چەند هەوڵێک لەلایەن نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمەوە بۆ گۆڕانکاری هەبوون بەڵام هیچ ئەنجامێکیان نەبوو. 

نێچیرڤان بارزانی دەیویست رەوان بارزانی ببێتە ڕاوێژکاری ئەنجومەنەکە، بەڵام نەیتوانی دەسەڵاتەکانی بەکاربهێنێت و گۆڕانکارییەکە ئەنجامدا بدات، هەر بۆیە مەسرور بارزانی بەردەوامی بە مانەوەی لە پۆستەکەی دا. 

پەڕە فەرمییەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لە 24ـی حوزەیرانی 2024ـەوە، هیچ چالاکییەکی مەسرور بارزانییان وەک ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کورستان بڵاونەکردوەتەوە، ئەوەیش بەهۆی ئەوەی لە دوای دەستبەکاربوونی مەسرور بارزانی وەک سەرۆکی حکومەت وەیسی بارزانی، برای کارەکانی ئەنجومەنی ئاسایش بەڕێوەدەبات. 

کێشە ناوخۆییەکانی یەکێتی و گۆڕانکاری
ڕۆژی 8ـی تەموزی 2021، یەکێتی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکی حزبەکەی دورخستەوە، لاهور شێخ جەنگی بە سیفاتی سەرۆکی دەزگای زانیاری ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بوو. 

لاهور شێخ جەنگی کە ئێستا سەرۆکی لیستی بەرەی گەل دەکات، تا ئێستاش خۆی وەک ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کورستان بە سەرۆکایەتی مەسرور بارزانی دەناسێنێت کە پێشتر ئەو پۆستەی لەسەر پشکی یەکێتی وەرگرت بوو. 

ئەگەرچی بەهۆی کێشە ناوخۆییەکانەوە یەکێتی گۆڕانکاری لەسەرجەم پۆستە ئەمنییەکانیدا کردووە، بەڵام بەپێی زانیارییەکان بەشێکی گۆڕانکارییەکان هێشتا بە فەرمی لە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان کاریان پێناکرێت. ئەوەیش بەهۆی ئەوەی ماوەیەکی درێژە کۆبونەوەی ئەنجومەنەکە بەڕێوەنەچووە. هۆکاری بەڕێوەنەچوونی کۆبونەوەش پەیوەست بووە بەو ناکۆکییە ئەمنیانەی لە نێوان یەکێتی و پارتیدا هەن. 

لە چوار ساڵی ڕابردودا ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان دوو بەیاننامەی ئاشکرای دژی کەسی یەکەمی یەکێتی دەرکردووە، کە یەکەمیان ڕۆژی 20ـی ئازاری 2020 دژی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکی ئەو کاتی یەکێتی بوو کە ناوبراوی تۆمەتباری کردبوو بە ئەنجامدانی "خیانەت، قاچاغچێتی و سەرانە وەرگرتن". 

ڕۆژی 12ـی تشرینی یەکەمی 2022، ئەنجومەنی ئاسایش لە ڕاگەیەندراوێکدا بەرپرسانی دژەتیرۆری یەکێتی بە تیرۆرکردنی ئەفسەرێکی ئاژانسی پاراستن و زانیاری/زانیاریی سەر بە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بەناوی هاوکار جاف تۆمەتبار کرد. 
لە کۆتا ڕاگەیەندراویشدا کە ڕۆژی 8ـی ئەیلولی 2024 ئەنجومەنەکە بڵاویکردوەتەوە بافڵ تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتی بە ڕادەستکردنەوەی پێشمەرگەیەکی حزبی دیموکرات بە دەسەڵاتدارانی ئێران تۆمەتبار کردووە. 

هەموو ئەو پێشهاتانە بوونەتە هۆکارێک ئێستا ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان وەک ئەنجومەنێکی سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستان مامەڵەی لەگەڵ بکرێت، نەک وەک ئەنجومەنێکی گشتگیری هەرێمی کوردستان بۆیە کەمترین گرنگی بە گۆڕانکارییەکانی ناو پێکهاتەی ئەنجومەنەکە دەدرێت.

دوو پۆستەکەی گۆڕان لە ئەنجومەنی ئاسایش 
بەپێی رێككەوتنی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، پارتی بەڵێنی بە بزوتنەوەی گۆڕان دابوو، دوو پۆستی باڵا لەناو ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بە بزوتنەوەی گۆڕان بدات بەڵام تەمەنی کابینەکە کۆتاییهات گۆڕان پۆستەکانی هەر وەرنەگرت. 
بەرپرسانی بزوتنەوەی گۆڕان ناکۆکییەکانی یەکێتی و پارتی  بە هۆکاری ئەنجامنەدانی گۆڕانکارییەکان دەزان و وەک هۆکارێکیش بۆ پەکەوتنی یەکگرتووی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان سەیری دەکەن. 

ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان
ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان (KRSC) لە 2ـی ئایاری 2011 بەپێی یاسای ژمارە 4ـی ساڵی 2011ـی پەرلەمانی کوردستان دامەزرا، ئامانجی دامەزراندنی ئەنجومەنەکە یەکگرتنەوەی هەردوو دەزگای زانیاری و ئاژانسی پاراستن بوو کە یەکەمیان سەر بە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و دووەمیان سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستانە.

ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان خۆی وەک ئەنجومەنێکی باڵای ئاسایشی نەتەوەیییە لە کوردستانی عێراق پێناسە کردووە، کە کاردەکات بۆ گەیاندنی زانیاری بەشێوەیەکی یەکگرتوو و پارێزراو بە هێزی ئاسایشی وڵات و هەواڵگری سەربازی و خۆی دەسەڵاتی دەستگیرکردنی نییە.

کاری ئەنجومەنەکە پێدانی زانیاری و کۆکردنەوە و گەیاندییەتی بە دەزگاکانی ئاسایشی هەرێم، لەدوای هێرشی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە مانگی ئابی 2014، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان هێرشی ئاسمانی هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی بۆ سەر پێگەی داعش ڕێکدەخست.

ئەم ئەنجوومەنە لە ساڵی 2012 بە شێوەیەکی تەواو دەستبەکاربوو و تەواوی دامەزراوە و دەزگا و بەشە ئاسایشی و هەواڵگرییەكانی هەردوو ئیدارەكەی پێشووی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەیدا كۆكرانەوە، بەپێ‌ یاساكە پەیكەر و پێكهاتەی ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بە شێوەیەک ڕێكخرا و بەپێی‌ یاساكەش سەرۆكی هەرێم دەتوانێت دەزگای تر بۆ ئەنجوومەنەكە زیاد بكات.

ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان
لە ماددەی چوارەم و بڕگەی (یەكەم)ـی یاساكەدا هاتووە: ئەنجوومەن ڕاوێژكارێكی دەبێت، ڕاوێژکارەکەی لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە بە پلەی وەزیر دادەمەزرێت، كە دەزگاكانی سەر بە ئەنجوومەن بەڕێوەدەبات و سەرپەرشتیان دەكات و هەماهەنگیان لە نێواندا دەكات، ڕاوێژکاریش جێگرێكی دەبێت و بە گوێرەی ئەو دەسەڵاتانەی پێی دەدرێت لە بەجێگەیاندنی ئەركەكانیدا یاریدەی دەدات.

‎ڕاوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی دەركردنی هەموو جۆرە بڕیارێكی هەیە كە لە یاسای ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بۆی دیاریكراوە. بەپێ‌ یاساكە دەسەڵاتەكانی هەریەكە لە ڕاوێژكار و جێگرەكەی بە یاسا دیاریكراون، هەردووكیان پلەیان وەزیرە.

لە مانگی تەموزی 2012 مەسرور بارزانی سەرۆکی پێشووی ئاژانسی پاراستن و ئەندامی سەرکردایەتی پارتی دیموکراتی کوردستان لەلایەن مەسعود بارانی سەرۆکی ئەوکاتی هەرێمی کوردستان وەک ڕاوێژکار (سەرۆک)ـی ئەنجومەنی ئاسایش دەستنیشان کرا.

پێکهاتەی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان
‎دەزگای ئاسایشی هەرێم
بەرێوەبەرایەتی گشتی هەواڵگری سەربازی
‎ئاژانسی پاراستن و زانیاری
‎دواتریش دەزگای دژەتیرۆری هەولێر و سلێمانی خرانە چوارچێوەی ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان هەروەها فەرمانگەی تەكنۆلۆژیاش دامەزرا.

ئەندامەکانی ئەنجوومەن
‎ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایش
‎سەرۆكی دەزگای ئاسایشی هەرێم
‎سەرۆكی دەزگای پاراستن
سەرۆكی دەزگای زانیاری
‎سەرۆكی هەواڵگری پێشمەرگە
‎لەم پێنچ ئەندامەدا دوویان لە پارتی دیموكراتی كوردستانن کە هەریەكە لە (ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێم و سەرۆكی دەزگای پاراستن)ن، سێ‌ ئەندامەكەی تریش (سەرۆكی دەزگای ئاسایشی هەرێم، سەرۆكی دەزگای زانیاری، سەرۆكی هەواڵگری پێشمەرگە) لە یەكێتی نیشتیمانی كوردستانن.