ژیان

ئەمڕۆ رۆژی جیهانی ژینگەیە

لە پێنجی حوزەیرانی هەموو ساڵێك جیهان بە گشتی و ژینگە دۆستان بە تایبەتی یادی بۆنەی ڕۆژی جیهانی ژینگە (EDW) بەرز ڕادەگرن، ئەو ڕۆژەی كە نەتەوە یەكگرتووەكان لە كۆنگرەی ستۆكهۆڵمی تایبەت بە ژینگەوە لە ساڵی 1972دا بە ڕۆژی ژینگەی ناساند، هەر لەو ڕۆژەدا (بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگە (UNEP) دامەزرا.
ئەم ڕۆژە بۆنەیەكە بۆ هۆشیاریی زیاتر لە بواری ژینگەدا و بۆ سەرنجڕاكێشانی سیاسەتمەدار و بڕیاربەدەستانی جیهان بەلای ژینگەدا، دروستكردنی بایەخ پێدانێكی جیهانی بە ژینگە و پێكهێنەرەكانی .
هەروەها ئاماژەیەكە بۆ برەودان بە ڕۆڵی كۆمەڵگا لە گۆڕینی هەڵوێستەكان بە ئاراستەی پاراستن و چاككردنی ژینگە و دروستكردنی هەستێكی جیهانیی لای دانیشتووانی گۆی زەوی بەو بەیەكەوە بەستنەوەیەی كە چارەنووسی هەموویانی بەیەكەوە گرێداوە.
دەستكەوتنی ئاوی خاوێنی خواردنەوە و بوونی سیستەمێكی گونجاو بۆ ئاوەڕۆكان و بوونی میكانیزمێكی بێ زیان بۆ ڕزگاربوون لە پاشماوە و پاشەڕۆكان و زیادكردنی ڕوبەری سەوزایی و دووبارە داڕشتنەوەی دیزاینی شارەكان بەئاراستەی كەم كردنەوەی قەرەباڵغی و پاراستنی زیندەجۆرەكان و هەڵگرتنەوەی مینی چینراو و... هتد، لە مافە بنچینەییەكانی مرۆڤن.
بۆ هەموو ئەمانەش بوونی ئیڕادەیەكی بەهێزی سیاسیی و ئیدارەیەكی زانستیانەی ژینگەیی زۆرگرنگن بۆ جێبەجێكردنی ڕێككەوتنامە نێودەوڵەتیەكانی تایبەت بە ژینگە و هاوكاریی نێودەوڵەتیی و كەمكردنەوەی هەژاریی و كۆنتڕۆڵ كردنی جەنگەكان و پەیڕەوكردنی پەرەپێدانی هەمیشەیی و بەردەوام (Sustainable Development) هەنگاوی زۆر گرنگن كە كاردەكەنە سەر گۆڕینی دروشمەكان لە وشەوە بۆ كردار، لە قسەوە بۆ پڕۆژە.
ڕۆژی جیهانیی ژینگە، هۆكارێكیشە كە بە هۆیەوە گەلان ڕۆژی تایبەتیان بۆ ژینگەی لۆكاڵی خۆیان دیاری كردوە و تیایدا لەسەر ئاستی هەرێمایەتی و نیشتمانی، چالاكی جۆراوجۆر ئەنجام دەدەن لە پێناوی پاراستن و چاككردنی ژینگەدا، بۆ نموونە:
5ی حوزەیرانی هەموو ساڵێك ڕۆژی جیهانیی ژینگەیە.
14ی تشرینی یەكەمی هەموو ساڵێك ڕۆژی ژینگەی وڵاتە عەرەبیەكانە.
15ی نیسانی هەموو ساڵێك ڕۆژی ژینگەی عێراقە، كە بە نووسراوی ڕەسمی ئاراستەی ئەنجومەنی حوكمی عێراقم كرد وەك پێشنیار و ئەنجومەنیش بە ڕەسمی پێشنیارەكەی پەسەندكرد و لە ساڵی 2004وە هەموو ساڵێك لەو ڕۆژەدا لە پارێزگاكانی عێراقدا چالاكی جۆراوجۆر ئەنجام دەدرێت.
- رۆژی 16ی نیسانی هەموو ساڵێكیش رۆژی ژینگەیە لە هەرێمی كوردستاندا.
لە رۆژی جیهانیی ژینگەدا، نەتەوە یەكگرتووەكان رایدەگەیەنێت سەرووی سێ ملیار كەس لە جیهاندا لە ژینگەیەكی ناهەمواردا دەژین، لە پێنج ساڵی داهاتووشدا پلەی گەرما ئەو پلەیە تێدەپەڕێنێت كە وڵاتان لە رێككەوتنی پاریس لەسەری رێككەوتبوون.
 نەتەوە یەكگرتووەكان ئەوەشی خستووەتەڕوو: سەرووی سێ ملیار كەس لە جیهاندا لە ژینگەیەكی ناسەلامەتدا دەژین، ساڵانە نۆ ملیۆن كەس بەهۆی كاریگەرییەكانی پیسبوونی هەواوە بە مردنی پێشوەختە گیانلەدەستدەدەن. 
بە گوێرەی نەتەوە یەكگرتووەكان ئێستا لانیكەم یەك ملیۆن گیانەوەر و رووەك هەڕەشەی لەناوچوونیان لەسەرە. 
 ئەنتۆنیۆ گۆتێرێز، سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە پەیامێكی نووسراودا بە بۆنەی رۆژی  جیهانیی ژینگەوە ئاماژە بەوە دەكات نزیكەی نیوەی هەموو مرۆڤایەتی لە زۆنی مەترسیداری ژینگەییدا دەژین. 
گۆتێرێز هۆشداریش دەدات لەوەی بە رێژەی 50% مەترسیی ئەوە هەیە لە ماوەی تەنیا پێنج ساڵی داهاتوودا گەرمبوونی گۆی زەوی 1.5 پلە تێپەڕبكات، كە لە رێككەوتنی پاریسی 2015دا رێككەوتنی لەسەر كراوە بۆ ئەوەی رێژەی بەرزبوونەوەی پلەی گەرما بە بەراورد بە قۆناغی پێش پیشەسازی 1.5 پلە بەرزتر نەبێتەوە. 
 سكرتێری گشتی نەتەوەیەكگرتوەكان هۆشداریییەكەی دیكەش دەدات، كە تاوەكو ساڵی 2050 ساڵانە 200 ملیۆن كەس بەهۆی كاریگەرییەكانی كەشوهەواوە ئاوارە دەبن. 

هەواڵ

کێشە بۆ ناردنی مووچە دروست دەبێت؟

درۆنەکان خەریکە کێشە بۆ رێککەوتنی هەولێر و بەغدا و ناردنی مووچە دروست دەکەن، مەسرور بارزانی دەڵێت، هیوادارم ئەمەش نەبێتە بیانوویەكی تر بۆ نەناردنی مووچە.

هێرشی درۆنیی بۆ سەر کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە بوونەتە هۆی راگراتنی بەرهەمهێنانی نەوت، خەریکە کێشە بۆ رێککەوتنی هەولێر و بەغداش دروست دەکەن.

بەپێی دەقی رێککەوتنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق، تا وەزارەتی نەوت و کۆمپانیا سۆمۆ وەرگرتنی نەوت لە بەندەری جەیهان پشتراست نەکەنەوە، وەزارەتی دارایی پارە بۆ هەرێمی کوردستان نانێرێت.

بەپێی رێککەوتنەکەی هەولێر و بەغدا دەبێت هەرێمی کوردستان رۆژانە 280 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت، 230 هەزاری بداتە بەغدا و 50 هەزاریشی لە ناوخۆدا بەکاربهینێتەوە.

مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان نایشارێتەوە ئەو خاڵە لەسەر پێشنیازی حکومەتی عێراق دوای رێککەوتنەکان بە رەزامەندی هەرێمی کوردستان زیادکراوە.

هەرێمی کوردستان لە کاتێکدا لەگەڵ حکومەتی عێراق رێککەوتنی کرد کە کێڵە نەوتییەکانی رووبەڕووی هێرشی درۆنی ببوونەوە و تا ئێستاش بەردەوامن.

هێرشە درۆنییەکان بوونەتە هۆکاری راگرتنی نزیکەی 200 هەزار بەرمیل نەوت، وەک مەسرور بارزانی باسی کرد، بەغدا شاندێکی ناردووە بۆ کێڵگەکان و راپۆرتی خۆیان بەرز کردووتەوە.

ئێستا گومان دەکرێت هێرشە درۆنییەکان و کەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی نەوت کێشە بۆ ناردنی مووچە دروست بکات، مەسرور بارزانی لەبارەی دروستبوونی کێشە بۆ نەناردنی مووچە بەهۆی ئەو هێرشانەوە وتی،" هیوادارم ئەمەش نەبێتە بیانوویەكی تر بۆ نەناردنی مووچە".

بەپێی بەدواداچونێکی ئاژانسی رۆیتەرزی بەریتانی؛ بەهۆی ئەو هێرشە درۆنییانەی کراونەتە سەر کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان هەناردەکردنەوەی نەوت بەمزووانە هەناردە ناکرێتەوە.

رۆژی 17ـی تەمموزی 2025، حکومەتی عێراق رێککەوتنی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر پرسی داهات و نەوت پەسەندکرد، هەر ئەوکات دیجیتاڵ میدیای MIC لە ڕاپۆرتێکدا بڵاویکردەوە، بەرهەمهێنانی نەوت راگیراوە و تا هەرێمی کوردستانیش نەوت رادەست نەکات مووچە نایەت، چاوەڕوانیش دەکرێت ئەوە ببێتە کێشە بۆ ناردنی مووچە لە کاتێکی نزیکدا.