تەندروستی

بۆ کۆنترۆڵکردنی پەستانی خوێن، ئەمە بڕی وەرزشی پێویستە

لێکۆڵینەوەکانی ئەم دواییە ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەگەر کەسێک بیەوێت خۆی لە بەرزی پەستانی خوێن بپارێزێت لەگەڵ تەمەنی تەمەنیدا، دەبێت بۆ ماوەیەکی زۆر وەرزش بکات و ئاستی وەرزشی بەرز بپارێزێت تا تەمەنی ناوەڕاست.

بەڵام، بەپێی ئاگاداری زانست، هۆکارە کۆمەڵایەتییەکان دەتوانن ئەمە بۆ هەندێک قورستر بکەن.

کیرستن بیبینز-دۆمینگۆ، پسپۆڕی پەتا لە زانکۆی کالیفۆرنیا لە سانفرانسیسکۆ، توێژەری سەرەکی توێژینەوەکە کە لە گۆڤاری ئەمریکی بۆ پزیشکی خۆپارێزی بڵاوکراوەتەوە، ڕوونیکردەوە: "زۆرێک لە هەرزەکاران و ئەوانەی تەمەنیان لە سەرەتای بیستەکاندایە چالاکیی جەستەیی دەکەن، بەڵام ئەم شێوازانە لەگەڵ تەمەندا دەگۆڕدرێن".

چەندین توێژینەوە دەریانخستووە کە وەرزشکردن پەستانی خوێن دادەبەزێنێت، بەڵام توێژینەوە نوێیەکان باس لەوە دەکەن کە پاراستنی چالاکیی جەستەیی لە کاتی گەورەبووندا لە ئاستێکی بەرزتر لەوەی پێشتر پێشنیارکرابوو، دەتوانێت گرنگ بێت بە تایبەتی بۆ ڕێگریکردن لە بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن.

لە تەمەنی ١٨ ساڵی تا ٤٠ ساڵی
زیاتر لە 5100 خۆبەخشی گەورەساڵ بەشدارییان لە توێژینەوەکەدا کردووە، کە بەدواداچوون بۆ تەندروستییان کردووە بۆ ماوەی سێ دەیە لەڕێگەی هەڵسەنگاندنی جەستەیی و پرسیارنامە سەبارەت بە خووەکانی وەرزشکردن و دۆخی جگەرەکێشانیان. لە هەر هەڵسەنگاندنێکی کلینیکیدا، پەستانی خوێن سێ جار پێوانە کرا، یەک خولەک لەیەکتر جیابوونەوە، و بۆ شیکاری داتاکان، بەشداربووان گرووپ کران بۆ چوار پۆل، بەپێی ڕەگەز و ڕەگەز.

لە سەرانسەری بوارەکەدا لە نێوان ژن و پیاو و لە هەردوو گروپەکەدا، ئاستی چالاکیی جەستەیی لە تەمەنی ١٨ بۆ ٤٠ ساڵییەوە دابەزیوە، ڕێژەی بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن و کەمبوونەوەی چالاکیی جەستەیی لە دەیەکانی دواتردا بەرزبووەتەوە.

توێژەری سەرەکی جەیسۆن ناگاتا، پسپۆڕی پزیشکی گەنجانی پێگەیشتوو لە زانکۆی کالیفۆرنیا دەڵێت: نزیکەی نیوەی بەشداربووان لە تەمەنی گەورەییدا ئاستی چالاکیی جەستەیییان لە ژێر گونجاودا هەبووە، ئەمەش پەیوەندییەکی بەرچاوی بە دەستپێکردنی بەرزبوونەوەی پەستانی خوێنەوە هەبووە، ئەمەش ئەوە پیشان دەدات کە هەیە پێویستییەک بۆ بەرزکردنەوەی کەمترین ستانداردەکان بۆ چالاکیی جەستەیی.

5 کاتژمێر وەرزشکردن لە هەفتەیەکدا
کاتێک توێژەران سەیری ئەو کەسانەیان کرد کە لە سەرەتای تەمەنی گەورەییدا هەفتانە پێنج کاتژمێر وەرزشی مامناوەند ئەنجام دەدەن - دوو ئەوەندەی کەمترین وەرزشی ئێستا کە بۆ گەورەساڵان پێشنیار کراوە - بۆیان دەرکەوت کە ئەم ئاستە چالاکییە مەترسی بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن بە شێوەیەکی بەرچاو کەمدەکاتەوە، بەتایبەتی ئەگەر مرۆڤەکان بەردەوام بن لە خووی وەرزشکردنیان تا ئەو کاتەی تەمەنی شەست ساڵ. بەڵام ئاسان نییە چالاکیی جەستەیی هەفتانە زیاد بکەیت لە نێوان بڕیارە ژیان گۆڕینەکان و زیادبوونی بەرپرسیارێتی.

ناگاتا ڕەوایەتی بە سەختی زیادکردنی چالاکیی جەستەیی هەفتانە دا و وتی کە "بە تایبەتی [دوای تەواوکردنی] ئامادەیی، دەرفەتەکانی چالاکیی جەستەیی کەم دەبنەوە لەگەڵ گواستنەوەی گەنجان بۆ کۆلێژ، هێزی کار و دایک و باوکایەتی، [دەبێتە هۆی] وەرینی کاتەکانی کات بەسەربردن." "

بەپێی ئاماری ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی، لە هەر چوار پیاو زیاتر لە یەک پیاو و نزیکەی یەک لە هەر پێنج ئافرەت تووشی بەرزی پەستانی خوێن دەبن. بەڵام زۆربەی ئەو کەسانەی کە بەرزی پەستانی خوێنیان هەیە تەنانەت نازانن تووشی ئەم نەخۆشییە بوون، هەر بۆیە زۆرجار پێی دەوترێت "بکوژی بێدەنگ".

هەواڵ

13 ساڵ بێ گۆڕانکاریی… یەکێتی داوای گۆڕانکاری لە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمدا دەکات

مەسرور بارزانی زیاتر لە پێنج ساڵە دوو پۆستی باڵا پێکەوە بەڕێوەدەبات، بارزانی لە یەک کاتدا سەرۆکی حکومەت و ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستانیشە. دوای 13 ساڵ بەهۆی ناکۆکییە ناوخۆییەکانی یەکێتی و پارتییەوە گۆڕانکاری لە پێکهاتەی ئەنجومەنەکە نەکراوە، ئێستا یەکێتی دەیەوێت لەگەڵ پێکهێنانی کابینەی نوێدا گۆڕانکاری لە ئەنجومەنەکەدا بکرێت.

یەکێتیی نیشتمانی کوردستان، پۆستەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان دەکاتە بەشێک لە گفتوگۆکانی پێکهێنانی کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەیەوێت گۆڕانکاری تێدا بکرێت. 

یەکێتی دوو پێشنیازی بۆ ئەنجومەنی ئاسایش هەیە، حزبەکە داوای کردووە پۆستی راوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایش بە خۆی بدرێت، یان ئەنجومەنەکە بخرێتەوە سەر سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان.

پارتی و یەکێتی تا ئێستا هیچ رێککەوتنێکیان لەسەر گۆڕانکاری لە ئەنجومەنی ئاسایشدا نەکردووە، ئاماژەکانیش رازیبوونی پارتی و خودی مەسرور بارزانی بە دەستبەرداربوون لە ئەنجومەنی ئاسایش بە دور دەزانن. 
 ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لە 2ـی ئایاری 2011ـەوە دامەزاروە، بەڵام تا ئێستا گۆڕانکاری ئەوتۆ لە پێکهاتەکەیدا نەکراوە و تەنها مەسرور بارزانی سەرۆکایەتی دەکات. 

ئەنجومەنەکە کە بەپێی یاسای ژمارە 4ـی ساڵی 2011ـی پەرلەمانی کوردستان دامەزراوە، هیچ وادەیەکی بۆ گۆڕانکاری لە پێکهاتەی ئەنجومەنی ئاسایش دیاری نەکردووە.

 بەپێی یاساکە، ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لەلایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە دیاری دەکرێت و پلەکەی وەزیر دەبێت. 

لە مانگی ئابی 2012ـەوە مەسرور بارزانی لەلایەن مەسعود بارزانی سەرۆکی ئەو کاتی هەرێمی کوردستانەوە وەک ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایش دیاریکراوە، ئەگەرچی بارزانی کوڕ لە 10ـی تەموزی 2019مەوە سەرۆکایەتی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکات بەڵام تا ئێستا ناوبراو بە پلەی وەزیر ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستانیشە. 

بەپێی ئەو زانیارییانەی لە دوو ساڵی ڕابردودا لەلایەن بەشێک لە میدیاکانەوە بڵاوکراوەتەوە، چەند هەوڵێک لەلایەن نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمەوە بۆ گۆڕانکاری هەبوون بەڵام هیچ ئەنجامێکیان نەبوو. 

نێچیرڤان بارزانی دەیویست رەوان بارزانی ببێتە ڕاوێژکاری ئەنجومەنەکە، بەڵام نەیتوانی دەسەڵاتەکانی بەکاربهێنێت و گۆڕانکارییەکە ئەنجامدا بدات، هەر بۆیە مەسرور بارزانی بەردەوامی بە مانەوەی لە پۆستەکەی دا. 

پەڕە فەرمییەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لە 24ـی حوزەیرانی 2024ـەوە، هیچ چالاکییەکی مەسرور بارزانییان وەک ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کورستان بڵاونەکردوەتەوە، ئەوەیش بەهۆی ئەوەی لە دوای دەستبەکاربوونی مەسرور بارزانی وەک سەرۆکی حکومەت وەیسی بارزانی، برای کارەکانی ئەنجومەنی ئاسایش بەڕێوەدەبات. 

کێشە ناوخۆییەکانی یەکێتی و گۆڕانکاری
ڕۆژی 8ـی تەموزی 2021، یەکێتی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکی حزبەکەی دورخستەوە، لاهور شێخ جەنگی بە سیفاتی سەرۆکی دەزگای زانیاری ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بوو. 

لاهور شێخ جەنگی کە ئێستا سەرۆکی لیستی بەرەی گەل دەکات، تا ئێستاش خۆی وەک ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کورستان بە سەرۆکایەتی مەسرور بارزانی دەناسێنێت کە پێشتر ئەو پۆستەی لەسەر پشکی یەکێتی وەرگرت بوو. 

ئەگەرچی بەهۆی کێشە ناوخۆییەکانەوە یەکێتی گۆڕانکاری لەسەرجەم پۆستە ئەمنییەکانیدا کردووە، بەڵام بەپێی زانیارییەکان بەشێکی گۆڕانکارییەکان هێشتا بە فەرمی لە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان کاریان پێناکرێت. ئەوەیش بەهۆی ئەوەی ماوەیەکی درێژە کۆبونەوەی ئەنجومەنەکە بەڕێوەنەچووە. هۆکاری بەڕێوەنەچوونی کۆبونەوەش پەیوەست بووە بەو ناکۆکییە ئەمنیانەی لە نێوان یەکێتی و پارتیدا هەن. 

لە چوار ساڵی ڕابردودا ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان دوو بەیاننامەی ئاشکرای دژی کەسی یەکەمی یەکێتی دەرکردووە، کە یەکەمیان ڕۆژی 20ـی ئازاری 2020 دژی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکی ئەو کاتی یەکێتی بوو کە ناوبراوی تۆمەتباری کردبوو بە ئەنجامدانی "خیانەت، قاچاغچێتی و سەرانە وەرگرتن". 

ڕۆژی 12ـی تشرینی یەکەمی 2022، ئەنجومەنی ئاسایش لە ڕاگەیەندراوێکدا بەرپرسانی دژەتیرۆری یەکێتی بە تیرۆرکردنی ئەفسەرێکی ئاژانسی پاراستن و زانیاری/زانیاریی سەر بە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بەناوی هاوکار جاف تۆمەتبار کرد. 
لە کۆتا ڕاگەیەندراویشدا کە ڕۆژی 8ـی ئەیلولی 2024 ئەنجومەنەکە بڵاویکردوەتەوە بافڵ تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتی بە ڕادەستکردنەوەی پێشمەرگەیەکی حزبی دیموکرات بە دەسەڵاتدارانی ئێران تۆمەتبار کردووە. 

هەموو ئەو پێشهاتانە بوونەتە هۆکارێک ئێستا ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان وەک ئەنجومەنێکی سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستان مامەڵەی لەگەڵ بکرێت، نەک وەک ئەنجومەنێکی گشتگیری هەرێمی کوردستان بۆیە کەمترین گرنگی بە گۆڕانکارییەکانی ناو پێکهاتەی ئەنجومەنەکە دەدرێت.

دوو پۆستەکەی گۆڕان لە ئەنجومەنی ئاسایش 
بەپێی رێككەوتنی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، پارتی بەڵێنی بە بزوتنەوەی گۆڕان دابوو، دوو پۆستی باڵا لەناو ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بە بزوتنەوەی گۆڕان بدات بەڵام تەمەنی کابینەکە کۆتاییهات گۆڕان پۆستەکانی هەر وەرنەگرت. 
بەرپرسانی بزوتنەوەی گۆڕان ناکۆکییەکانی یەکێتی و پارتی  بە هۆکاری ئەنجامنەدانی گۆڕانکارییەکان دەزان و وەک هۆکارێکیش بۆ پەکەوتنی یەکگرتووی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان سەیری دەکەن. 

ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان
ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان (KRSC) لە 2ـی ئایاری 2011 بەپێی یاسای ژمارە 4ـی ساڵی 2011ـی پەرلەمانی کوردستان دامەزرا، ئامانجی دامەزراندنی ئەنجومەنەکە یەکگرتنەوەی هەردوو دەزگای زانیاری و ئاژانسی پاراستن بوو کە یەکەمیان سەر بە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و دووەمیان سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستانە.

ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان خۆی وەک ئەنجومەنێکی باڵای ئاسایشی نەتەوەیییە لە کوردستانی عێراق پێناسە کردووە، کە کاردەکات بۆ گەیاندنی زانیاری بەشێوەیەکی یەکگرتوو و پارێزراو بە هێزی ئاسایشی وڵات و هەواڵگری سەربازی و خۆی دەسەڵاتی دەستگیرکردنی نییە.

کاری ئەنجومەنەکە پێدانی زانیاری و کۆکردنەوە و گەیاندییەتی بە دەزگاکانی ئاسایشی هەرێم، لەدوای هێرشی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە مانگی ئابی 2014، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان هێرشی ئاسمانی هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی بۆ سەر پێگەی داعش ڕێکدەخست.

ئەم ئەنجوومەنە لە ساڵی 2012 بە شێوەیەکی تەواو دەستبەکاربوو و تەواوی دامەزراوە و دەزگا و بەشە ئاسایشی و هەواڵگرییەكانی هەردوو ئیدارەكەی پێشووی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەیدا كۆكرانەوە، بەپێ‌ یاساكە پەیكەر و پێكهاتەی ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بە شێوەیەک ڕێكخرا و بەپێی‌ یاساكەش سەرۆكی هەرێم دەتوانێت دەزگای تر بۆ ئەنجوومەنەكە زیاد بكات.

ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان
لە ماددەی چوارەم و بڕگەی (یەكەم)ـی یاساكەدا هاتووە: ئەنجوومەن ڕاوێژكارێكی دەبێت، ڕاوێژکارەکەی لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە بە پلەی وەزیر دادەمەزرێت، كە دەزگاكانی سەر بە ئەنجوومەن بەڕێوەدەبات و سەرپەرشتیان دەكات و هەماهەنگیان لە نێواندا دەكات، ڕاوێژکاریش جێگرێكی دەبێت و بە گوێرەی ئەو دەسەڵاتانەی پێی دەدرێت لە بەجێگەیاندنی ئەركەكانیدا یاریدەی دەدات.

‎ڕاوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی دەركردنی هەموو جۆرە بڕیارێكی هەیە كە لە یاسای ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بۆی دیاریكراوە. بەپێ‌ یاساكە دەسەڵاتەكانی هەریەكە لە ڕاوێژكار و جێگرەكەی بە یاسا دیاریكراون، هەردووكیان پلەیان وەزیرە.

لە مانگی تەموزی 2012 مەسرور بارزانی سەرۆکی پێشووی ئاژانسی پاراستن و ئەندامی سەرکردایەتی پارتی دیموکراتی کوردستان لەلایەن مەسعود بارانی سەرۆکی ئەوکاتی هەرێمی کوردستان وەک ڕاوێژکار (سەرۆک)ـی ئەنجومەنی ئاسایش دەستنیشان کرا.

پێکهاتەی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان
‎دەزگای ئاسایشی هەرێم
بەرێوەبەرایەتی گشتی هەواڵگری سەربازی
‎ئاژانسی پاراستن و زانیاری
‎دواتریش دەزگای دژەتیرۆری هەولێر و سلێمانی خرانە چوارچێوەی ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان هەروەها فەرمانگەی تەكنۆلۆژیاش دامەزرا.

ئەندامەکانی ئەنجوومەن
‎ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایش
‎سەرۆكی دەزگای ئاسایشی هەرێم
‎سەرۆكی دەزگای پاراستن
سەرۆكی دەزگای زانیاری
‎سەرۆكی هەواڵگری پێشمەرگە
‎لەم پێنچ ئەندامەدا دوویان لە پارتی دیموكراتی كوردستانن کە هەریەكە لە (ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێم و سەرۆكی دەزگای پاراستن)ن، سێ‌ ئەندامەكەی تریش (سەرۆكی دەزگای ئاسایشی هەرێم، سەرۆكی دەزگای زانیاری، سەرۆكی هەواڵگری پێشمەرگە) لە یەكێتی نیشتیمانی كوردستانن.