تەندروستی

هەموو شتێک دەربارەی نەخۆشی سیل بزانە

بەكتریای سیل بەهۆی هەواوە لەكاتی كۆكە و پژمینی كەسی تووشبوو دەگوازرێتەوە ئەو بەكتریایە توانای هەیە بۆچەند سەعاتێك لەهەوادا بمێنێتەوە و كۆكەی بەردەوام بۆ زیاتر لەدوو هەفتە بەیەكەم نیشانەی تووشبوون بەسیل دادەنرێت.

سیل نەخۆشیەكی بۆماوەیی نییە و ڕوودەدات بەهۆی گواستنەوەی بەكتریا لەكەسێكەوە بۆ كەسێكی دیكە یاخود خواردنەوەی شیری پاكژنەكراو.

نەخۆشی سیل ئەگەر بەشێوەیەكی تەندروست چارەسەرنەكرێت و نەخۆش پابەند نەبێت بەرێنماییەكانی پزیشك ئەوا زۆرینەی جار دەبێتە هۆی گیان لەدەستدان و دەكرێت كەسێك زیاتر لەجارێك تووشی سیل بێت.

دوو جۆر تووشبوون بەسیل هەیە ئەوانیش:

- تووشبوونی شاراوە: ئەویش ئەوەیە كاتێك كەسە هەڵگری بەكتریاكە دەبێت لەناو لەشی بەبێ ئەوەی نیشانەكانی لەسەر دەربكەوێت بەهۆی بەرگری لەش بۆ بەكتریاكە، لەم حاڵەتەدا كەسی تووشبوو ناتوانێت پەتاكە بۆ كەسی دیكە بگوازێتەوە، بەڵام پێدەچێت حاڵەتەكەی بۆگرێت بۆ تووشبوونی چالاك.

- تووشبوونی چالاك: ئەویش بریتیە لەوەی كەسەكە تووشی بەكتریای چالاك بێت ونیشانەكانی لەسەر دەربكەوێت و توانای گواستنەوەی بۆ كەسانی دیكە دەبێت.

شێوازی گواستنەوەی سیل:
بەكتریای هۆكاری تووشبوون بە سیل لەرێگەی هەوا و لەكاتی پژمین و كۆكەی كەسی تووشبوو دەگوازرێتەوە و كەسانی دیكە لەرێگەی هەناسەدانەوە ئەو بەكتریایە هەڵدەمژن و تووش دەبن، بەكتریای سیل بەشێوەیەكی ئاسانتر لەشوێنە قەرەباڵغەكان دەگوازرێتەوە.

گرنگترین نیشانەكانی تووشبوون بە سیل:
- كۆكەی بەردەوام بۆ دوو هەفتە زیاتر لەگەڵ بوونی بەڵغەمی خوێناوی.
- بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش و تالێهاتن.
- ئارەقكردنەوەی شەوانە و هەستكردن بەگێژبوون.
- لەدەستدانی كێش و ئازار لەسنگ و لاوازی ویستی خواردن.
چ كاتێك پێویست دەكات پزیشك ببینرێت:
لەكاتی بوونی تا و كەمبوونەوەی كێشی بێ هۆكار و ئارەقكردنەوەی شەوانە و كۆكەی بەردەوام دەبێت سەردانی پزیشك بكرێت.

دەستنیشانكردنی تووشبوون بە سیل:
* پشكنین لەنەخۆشخانە و شیكاری تاقیگەیی.
* تیشكی سینی.
* هەندێك پشكنین بۆ پێست و بەڵغەم.
* وەرگرتنی سمپڵ لەشانە و دەردراوی بەشی گومانلێكراو جگە لەسییەكان.
مەترسی تووشبوون بەسیل:
- پەیوەندی ڕاستەوخۆ بەتووشبووانی سیل و بەكارهێنانی كەلوپەلەكانیان.
- كاركردن لەهەندێك پیشە كە وادەكات مەترسی تووشبوون زیاد بكات.
- تووشبوون بەهەندێك نەخۆشی درێژخایەن وەك شەكرە و نەخۆشیەكانی گورچیلە.
- ئالوودەبوون بەماددەی هۆشبەر.
- بەساڵاچوون و خراپی خۆراك.
- تووشبوون بەئایدز.
- شیردان یاخود منداڵان.

ئاكامەكانی تووشبوون بەسیل:
* بوونی ئازار لەبربڕەی پشت.
* هەوكردنی دیواری مێشك.
* كێشە لەجگە و گورچیلە.
* ناڕێكی لەكاركردنی دڵ.

چارەسەركرنی سیل:
- كەسی تووشبوو چارەسەردەكرێت بەوەرگرتنی كۆمەڵێك دەرمانی ئەنتی بایۆتیكی تایبەت بۆ ماوەی شەش مانگ و كەسی تووشبوو بەتەواوی چاك دەبێتەوە لەكاتی پابەندبوون بەرێنماییەكانی پزیشك و چارەسەركردن و ماوەی چارەسەری كەسی تووشبوو بەپێی جۆری نەخۆشیەكە و بەشی تووشبووی لەش دەگۆرێت.

ڕێكارەكانی خۆپارێزی لەتووشبوون بەسیل:
- وەرگرتنی ڤاكسین بۆ دایكی شیردەر و منداڵ.
- تێكەڵاونەبوون بەكەسانی تووشبوو بەبێ بەكارهێنانی كەلوپەلی خۆپارێزی.
- دووركەوتنەوە لەشوێنە قەرەباڵغەكان.
- گرنگی دان بەسیستمێكی خۆراكی هاوسەنگ.
- ڕاوێژكردن بە پزیشك لەكاتی هەستكردن بە تێكچوونی تەندروستی.

رێنمایی بۆ كەسانی تووشبوو بەسیل:
* ڕەچاوكردنی رێنماییەكانی بەكارهێنانی دەرمان كەلەلایەن پزیشكەوە نوسراوە.
* داپۆشینی دەم بەكلێنس لەكاتی كۆكین و پژمین یان پێكەنین و دواتر فرێدانی كلێنسەكە لەكیسێكی داخراو .
* بەكارهێنانی دەمامك لەكاتی سوڕانەوە یان بوون لەگەڵ كەسانی دیكە.
* فڕێدانی كەلوپەلی بەكارهاتوو لەكیسێكی پلاستیكی داخراو.
* كردنەوەی پەنجەرە و دەرگاكان بۆ هەواگۆڕكێی و هاتنی هەوای پاك.
* دووركەوتنەوە لەخەوتن لەگەڵ كەسانی دیكە لەژوورێكدا.
* نەرۆیشتن بۆ كاركردن و خوێندنگا تائەو كاتەی پزیشك رێگەت پێدەدات.

رۆژی جیهانی نەخۆشی سیل 24/3
- ساڵانە هەموو ڕۆژێكی 24ی ئادار بەرۆژی جیهانی نەخۆشی سیل دانراوە لەپێناو هۆشیاركردنەوەی خەڵكی لەدەرەنجامە تەندروستی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییە وێرانكەرەكانی ئەو نەخۆشیە و چڕكردنەوەی هەوڵەكان بەرەو كۆتایی هێنان بەو پەتایە لەجیهان.

رۆژی جیهانی سیل دانراو لەو رۆژەی لەساڵی 1882 لەلایەن دكتۆر ڕۆبەرت كوخ دۆزینەوەی بەكتریای هۆكاری سیل ڕاگەیەنرا و ئەوەش ڕێگەخۆشكەر بوو بەرەو دەستنیشانكردنی ئەو نەخۆشیە و چارەسەركردنی تووشبووان و تائێستا سیل بەیەكێك لەنەخۆشیە گواستراوە كوشندەكان لەجیهان دادەنرێت.

هەواڵ

13 ساڵ بێ گۆڕانکاریی… یەکێتی داوای گۆڕانکاری لە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمدا دەکات

مەسرور بارزانی زیاتر لە پێنج ساڵە دوو پۆستی باڵا پێکەوە بەڕێوەدەبات، بارزانی لە یەک کاتدا سەرۆکی حکومەت و ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستانیشە. دوای 13 ساڵ بەهۆی ناکۆکییە ناوخۆییەکانی یەکێتی و پارتییەوە گۆڕانکاری لە پێکهاتەی ئەنجومەنەکە نەکراوە، ئێستا یەکێتی دەیەوێت لەگەڵ پێکهێنانی کابینەی نوێدا گۆڕانکاری لە ئەنجومەنەکەدا بکرێت.

یەکێتیی نیشتمانی کوردستان، پۆستەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان دەکاتە بەشێک لە گفتوگۆکانی پێکهێنانی کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەیەوێت گۆڕانکاری تێدا بکرێت. 

یەکێتی دوو پێشنیازی بۆ ئەنجومەنی ئاسایش هەیە، حزبەکە داوای کردووە پۆستی راوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایش بە خۆی بدرێت، یان ئەنجومەنەکە بخرێتەوە سەر سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان.

پارتی و یەکێتی تا ئێستا هیچ رێککەوتنێکیان لەسەر گۆڕانکاری لە ئەنجومەنی ئاسایشدا نەکردووە، ئاماژەکانیش رازیبوونی پارتی و خودی مەسرور بارزانی بە دەستبەرداربوون لە ئەنجومەنی ئاسایش بە دور دەزانن. 
 ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لە 2ـی ئایاری 2011ـەوە دامەزاروە، بەڵام تا ئێستا گۆڕانکاری ئەوتۆ لە پێکهاتەکەیدا نەکراوە و تەنها مەسرور بارزانی سەرۆکایەتی دەکات. 

ئەنجومەنەکە کە بەپێی یاسای ژمارە 4ـی ساڵی 2011ـی پەرلەمانی کوردستان دامەزراوە، هیچ وادەیەکی بۆ گۆڕانکاری لە پێکهاتەی ئەنجومەنی ئاسایش دیاری نەکردووە.

 بەپێی یاساکە، ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لەلایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە دیاری دەکرێت و پلەکەی وەزیر دەبێت. 

لە مانگی ئابی 2012ـەوە مەسرور بارزانی لەلایەن مەسعود بارزانی سەرۆکی ئەو کاتی هەرێمی کوردستانەوە وەک ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایش دیاریکراوە، ئەگەرچی بارزانی کوڕ لە 10ـی تەموزی 2019مەوە سەرۆکایەتی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکات بەڵام تا ئێستا ناوبراو بە پلەی وەزیر ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستانیشە. 

بەپێی ئەو زانیارییانەی لە دوو ساڵی ڕابردودا لەلایەن بەشێک لە میدیاکانەوە بڵاوکراوەتەوە، چەند هەوڵێک لەلایەن نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمەوە بۆ گۆڕانکاری هەبوون بەڵام هیچ ئەنجامێکیان نەبوو. 

نێچیرڤان بارزانی دەیویست رەوان بارزانی ببێتە ڕاوێژکاری ئەنجومەنەکە، بەڵام نەیتوانی دەسەڵاتەکانی بەکاربهێنێت و گۆڕانکارییەکە ئەنجامدا بدات، هەر بۆیە مەسرور بارزانی بەردەوامی بە مانەوەی لە پۆستەکەی دا. 

پەڕە فەرمییەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لە 24ـی حوزەیرانی 2024ـەوە، هیچ چالاکییەکی مەسرور بارزانییان وەک ڕاوێژکاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کورستان بڵاونەکردوەتەوە، ئەوەیش بەهۆی ئەوەی لە دوای دەستبەکاربوونی مەسرور بارزانی وەک سەرۆکی حکومەت وەیسی بارزانی، برای کارەکانی ئەنجومەنی ئاسایش بەڕێوەدەبات. 

کێشە ناوخۆییەکانی یەکێتی و گۆڕانکاری
ڕۆژی 8ـی تەموزی 2021، یەکێتی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکی حزبەکەی دورخستەوە، لاهور شێخ جەنگی بە سیفاتی سەرۆکی دەزگای زانیاری ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بوو. 

لاهور شێخ جەنگی کە ئێستا سەرۆکی لیستی بەرەی گەل دەکات، تا ئێستاش خۆی وەک ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کورستان بە سەرۆکایەتی مەسرور بارزانی دەناسێنێت کە پێشتر ئەو پۆستەی لەسەر پشکی یەکێتی وەرگرت بوو. 

ئەگەرچی بەهۆی کێشە ناوخۆییەکانەوە یەکێتی گۆڕانکاری لەسەرجەم پۆستە ئەمنییەکانیدا کردووە، بەڵام بەپێی زانیارییەکان بەشێکی گۆڕانکارییەکان هێشتا بە فەرمی لە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان کاریان پێناکرێت. ئەوەیش بەهۆی ئەوەی ماوەیەکی درێژە کۆبونەوەی ئەنجومەنەکە بەڕێوەنەچووە. هۆکاری بەڕێوەنەچوونی کۆبونەوەش پەیوەست بووە بەو ناکۆکییە ئەمنیانەی لە نێوان یەکێتی و پارتیدا هەن. 

لە چوار ساڵی ڕابردودا ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان دوو بەیاننامەی ئاشکرای دژی کەسی یەکەمی یەکێتی دەرکردووە، کە یەکەمیان ڕۆژی 20ـی ئازاری 2020 دژی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکی ئەو کاتی یەکێتی بوو کە ناوبراوی تۆمەتباری کردبوو بە ئەنجامدانی "خیانەت، قاچاغچێتی و سەرانە وەرگرتن". 

ڕۆژی 12ـی تشرینی یەکەمی 2022، ئەنجومەنی ئاسایش لە ڕاگەیەندراوێکدا بەرپرسانی دژەتیرۆری یەکێتی بە تیرۆرکردنی ئەفسەرێکی ئاژانسی پاراستن و زانیاری/زانیاریی سەر بە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بەناوی هاوکار جاف تۆمەتبار کرد. 
لە کۆتا ڕاگەیەندراویشدا کە ڕۆژی 8ـی ئەیلولی 2024 ئەنجومەنەکە بڵاویکردوەتەوە بافڵ تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتی بە ڕادەستکردنەوەی پێشمەرگەیەکی حزبی دیموکرات بە دەسەڵاتدارانی ئێران تۆمەتبار کردووە. 

هەموو ئەو پێشهاتانە بوونەتە هۆکارێک ئێستا ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان وەک ئەنجومەنێکی سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستان مامەڵەی لەگەڵ بکرێت، نەک وەک ئەنجومەنێکی گشتگیری هەرێمی کوردستان بۆیە کەمترین گرنگی بە گۆڕانکارییەکانی ناو پێکهاتەی ئەنجومەنەکە دەدرێت.

دوو پۆستەکەی گۆڕان لە ئەنجومەنی ئاسایش 
بەپێی رێككەوتنی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، پارتی بەڵێنی بە بزوتنەوەی گۆڕان دابوو، دوو پۆستی باڵا لەناو ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بە بزوتنەوەی گۆڕان بدات بەڵام تەمەنی کابینەکە کۆتاییهات گۆڕان پۆستەکانی هەر وەرنەگرت. 
بەرپرسانی بزوتنەوەی گۆڕان ناکۆکییەکانی یەکێتی و پارتی  بە هۆکاری ئەنجامنەدانی گۆڕانکارییەکان دەزان و وەک هۆکارێکیش بۆ پەکەوتنی یەکگرتووی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان سەیری دەکەن. 

ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان
ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان (KRSC) لە 2ـی ئایاری 2011 بەپێی یاسای ژمارە 4ـی ساڵی 2011ـی پەرلەمانی کوردستان دامەزرا، ئامانجی دامەزراندنی ئەنجومەنەکە یەکگرتنەوەی هەردوو دەزگای زانیاری و ئاژانسی پاراستن بوو کە یەکەمیان سەر بە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و دووەمیان سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستانە.

ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان خۆی وەک ئەنجومەنێکی باڵای ئاسایشی نەتەوەیییە لە کوردستانی عێراق پێناسە کردووە، کە کاردەکات بۆ گەیاندنی زانیاری بەشێوەیەکی یەکگرتوو و پارێزراو بە هێزی ئاسایشی وڵات و هەواڵگری سەربازی و خۆی دەسەڵاتی دەستگیرکردنی نییە.

کاری ئەنجومەنەکە پێدانی زانیاری و کۆکردنەوە و گەیاندییەتی بە دەزگاکانی ئاسایشی هەرێم، لەدوای هێرشی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە مانگی ئابی 2014، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان هێرشی ئاسمانی هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی بۆ سەر پێگەی داعش ڕێکدەخست.

ئەم ئەنجوومەنە لە ساڵی 2012 بە شێوەیەکی تەواو دەستبەکاربوو و تەواوی دامەزراوە و دەزگا و بەشە ئاسایشی و هەواڵگرییەكانی هەردوو ئیدارەكەی پێشووی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەیدا كۆكرانەوە، بەپێ‌ یاساكە پەیكەر و پێكهاتەی ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بە شێوەیەک ڕێكخرا و بەپێی‌ یاساكەش سەرۆكی هەرێم دەتوانێت دەزگای تر بۆ ئەنجوومەنەكە زیاد بكات.

ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان
لە ماددەی چوارەم و بڕگەی (یەكەم)ـی یاساكەدا هاتووە: ئەنجوومەن ڕاوێژكارێكی دەبێت، ڕاوێژکارەکەی لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە بە پلەی وەزیر دادەمەزرێت، كە دەزگاكانی سەر بە ئەنجوومەن بەڕێوەدەبات و سەرپەرشتیان دەكات و هەماهەنگیان لە نێواندا دەكات، ڕاوێژکاریش جێگرێكی دەبێت و بە گوێرەی ئەو دەسەڵاتانەی پێی دەدرێت لە بەجێگەیاندنی ئەركەكانیدا یاریدەی دەدات.

‎ڕاوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی دەركردنی هەموو جۆرە بڕیارێكی هەیە كە لە یاسای ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بۆی دیاریكراوە. بەپێ‌ یاساكە دەسەڵاتەكانی هەریەكە لە ڕاوێژكار و جێگرەكەی بە یاسا دیاریكراون، هەردووكیان پلەیان وەزیرە.

لە مانگی تەموزی 2012 مەسرور بارزانی سەرۆکی پێشووی ئاژانسی پاراستن و ئەندامی سەرکردایەتی پارتی دیموکراتی کوردستان لەلایەن مەسعود بارانی سەرۆکی ئەوکاتی هەرێمی کوردستان وەک ڕاوێژکار (سەرۆک)ـی ئەنجومەنی ئاسایش دەستنیشان کرا.

پێکهاتەی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان
‎دەزگای ئاسایشی هەرێم
بەرێوەبەرایەتی گشتی هەواڵگری سەربازی
‎ئاژانسی پاراستن و زانیاری
‎دواتریش دەزگای دژەتیرۆری هەولێر و سلێمانی خرانە چوارچێوەی ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان هەروەها فەرمانگەی تەكنۆلۆژیاش دامەزرا.

ئەندامەکانی ئەنجوومەن
‎ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایش
‎سەرۆكی دەزگای ئاسایشی هەرێم
‎سەرۆكی دەزگای پاراستن
سەرۆكی دەزگای زانیاری
‎سەرۆكی هەواڵگری پێشمەرگە
‎لەم پێنچ ئەندامەدا دوویان لە پارتی دیموكراتی كوردستانن کە هەریەكە لە (ڕاوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێم و سەرۆكی دەزگای پاراستن)ن، سێ‌ ئەندامەكەی تریش (سەرۆكی دەزگای ئاسایشی هەرێم، سەرۆكی دەزگای زانیاری، سەرۆكی هەواڵگری پێشمەرگە) لە یەكێتی نیشتیمانی كوردستانن.