هەواڵ

22 ساڵ دوای رژێمی بەعس عێراق بە دەست ئاڵەنگاریی سیاسی، نەتەوەیی و ئەمنییەوە دەناڵێنێت

22 ساڵ بەسەر ڕوخانی ڕژێمی بەعس تێپەڕدەبێت، بەڵام تا ئێستا دۆخی وڵات سەقامگیری نییە و ئاڵەنگارییە سیاسی و ئەمنییەکان بەرۆکی عێراقی نوێیان بەر نەداوە.

20ی ئازاری 2003 ئۆپەراسیۆنی ئازادکردنی عێراق دەست پێ کرد، لە 9ـی نیسانی 2003 هێزەکانی هاوپەیمانان لە چەندین ئاڕاستەوە چوونە ناو بەغدای پایتەخت و زەنگی ڕوخانی ڕژێم لێدرا و پەیکەری سەدام لە گۆڕەپانی فیردەوس لە بەغدا شکێنرا.

ئێستا دوای 22 ساڵ ناکۆکی نێوان لایەنە سیاسییەکان، گەندەڵی، بوونی گروپە چەکدارەکانی دەرەوەی دەوڵەت و ململانێکانی ئەمریکا و ئێران لەسەر خاکەکەی سەرەکیترین ئەو ئاڵەنگارییانەن کە ئێستا ڕووبەڕووی عێراق بوونەتەوە.

دۆخی سیاسی
عێراق لە ساڵی 2005 سیستمی پەڕلەمانی فیدراڵی گرتەبەر، بە ئامانجی دابەشکردنی دەسەڵات بە شێوەیەکی دادپەروەرانەتر، بەڵام دۆخی سیاسی وڵات بەهۆی تایفەگەری و گەندەڵی و کاریگەری دەرەکییەوە تێکچووە.

کۆمەڵگەی هەمەچەشنی عێراق کە لە عەرەب، کورد، تورکمان و کەمینە ئایینییە جیاوازەکان پێکهاتووە، تا ئێستاش بە دەست دابەشبوونە نەتەوەیی و مەزهەبییەکانەوە دەناڵێنێت. 

ئەگەرچی لە دوای شەڕی داعش لە ساڵی 2014 - 2017  توندوتیژی تائیفی بەرفراوان کەمیکردووە، بەڵام گرژییەکانی نێوان سوننە و شیعە هەر ماونەتەوە.

هەژموونی گروپە چەکدارەکان بە تایبەت گروپە چەکدارەکانی نزیک لە ئێران کە لە دەرەوەی دەوڵەتن، بە یەکێک لە هەڕەشە سەرەکییەکانی بۆ سەربەخۆبوونی دامەزراوەکانی دەوڵەت دەبینرێن. 

فیدراڵی سیستمی نوێی سیاسی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسە لە ساڵی 2003، هەرێمی کوردستان بەردەوامە لە داواکردنی ئۆتۆنۆمی زیاتر، ئەوەش ناکۆکی لەسەر بودجە و سنوورەکان و داهاتی نەوتی دروستکردووە. 
ئێزیدییەکان و مەسیحییەکان و کەمایەتییەکانی دیکە لە زۆرێک لە ناوچەکاندا هێشتا ڕووبەڕووی نا ئەمنی و پەراوێزخستن دەبنەوە و ناچار بە کۆچکردن دەکرێن. 

ڕووخانی ڕژێمی پێشوو، عێراقی کردووەتە گۆڕەپانی ملمانێیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی ئێران و ئەمریکا و هەردوو وڵات لەسەر حسابی سەروەری نیشتمانی دەستوەردان لە داڕاشتنی سیاسیەتی عێراق دەکەن.

دۆخی ئابوری

عێراق دووەم گەورەترین بەرهەمهێنەری نەوتی ئۆپیکە، بەڵام ئابورییەکەی گیرۆدەی پشتبەستنی تەواو و بە نەوت و خراپ بەڕێوەبردنی درێژخایەن بووە. 

نەوت زیاتر لە 90%ی داهاتی حکومەتی عێراق پێکدەهێنێت، ئەوەش وایکردووە، زۆر کات ئابوری وڵات ڕووبەڕووی شۆکی بەرزبونەوە و نزم بوونەوەی نرخەکان دەبێتەوە.

هاوشانی خراپ بەڕێوەبردن، گەندەڵی دەردێکی کوشندەی ئابوری عێراق و دەوڵەتیش لە ئاستی فراوانبوونی گەندەڵییەکان بێدەنگ و لاوازە و کەمترین کەس لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەکرێت. 

بێکاری ئێستا سەرەکترین کێشەی گەنجانی عێراقە، بەشێوەیەک بەپێی ڕیزبەندییەکی گۆڤاری “سی ئی ئۆ وێلد”ـی ئەمریکی عێراق لە پلەی 32ـهەمینی وڵاتانی جیهانە بۆ بێکاری و ڕێژەی بێکاری لە وڵاتەکە 14.2%ـە

دیموکراسی لە عێراقی نوێدا 
ئەگەرچی هەڵبژاردن وەک خاڵی یەکلاکرەوە بۆ حکومڕانی لە عێراقی نوێدا دیاری کراوە، بەڵام زۆرینەی عێراقییەکان هاوڕان ئەنجامەکانی هەڵبژاردن ڕەنگدانەوەیان لەسەر حکومڕانی عێراقی نوێ نییە. 

ئێران و ئەمریکا بە بزوێنەری بەهێزی پشت کارەکتەرە سیاسییەکانی عێراق پێناسە دەکرێن و دەستوەردانە بەردەوامەکانیان ڕێگرە لە حکومڕانی عێراقییەکان. 

بزووتنەوەی ناڕەزایەتی “تشرین” کە ساڵی 2019 سەری هەڵدا و حکومەتی ناچار بە دەستلەکارکێشانەوە و گۆڕانکاری کرد، وەک خاڵی  وەرچەرخان لە هۆشیاری و چالاکی گشتیدا پێناسە دەکرێت. 

ئەگەرچی چالاکی و ناڕەزایەتییەکان مەدەنی بوون، بەڵام وەڵامی دەوڵەت و گروپە چەکدارەکان زۆرجار توندوتیژ بوون و سەدان کەس کوژران.

سەروەر نەبوونی یاسا و سەربەخۆ نەبوونی داداگاکان تا ئێستاش جێگەی نیگەرانی عێراقییەکانە کە ڕەنگدانەوەی لەسەر دادپەروەری کۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابوری هەیە. 

عێراقی نوێ پێویستی بە چییە؟ 
عێراق پێویستی بە خزمەتگوزاری شارستانی پیشەیی و دامەزراندنە لەسەر بنەمای شایستەیی و لامەرکەزی ڕاستەقینە هەیە، هەروەها هەمەچەشنکردنی ئابوری، وەبەرهێنان لە کشتوکاڵ، بەرهەمهێنانی وزەی نوێبووەوەدا ، بەهێزکردنی دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ و جێبەجێکردنی ڕێکارەکانی دژە گەندەڵی، ساڕێژکردنی برینە تائیفی و نەتەوەییەکان وەک مەرجێکی بنەڕەتی بۆ ئاشتی پێویستیەکی گرنگن.

هەواڵ

بۆ یەکەمجار کێشەکانی هەرێم و بەغدا ئاراستەی ئەنجومەنی دەوڵەت کرا

تائەمڕۆیش هەرێم و بەغدا لەسەر داهاتی ناوخۆ و رادەستکردنی نەوت نەگەیشتن بەڕێککەوتن، بۆیە سەرۆک وەزیرانی عێراق کرۆکی کێشەکانی ئاراستەی ئەنجومەنی دەوڵەت کرد، بەڵام شێوازی ئاراستەکردنی راپۆرتەکە دەسەڵات بە ئەنجومەنەکە دەدات بڕیارەکی راوێژکاری بێت یان پابەندی بێت.

ئەنجوومەنی دەوڵەت کە پێشتر ناوی "ئەنجوومەنی شورای دەوڵەت" بووە، لەساڵی 1929 دامەزراوە، لەساڵی 1933 یاساکەی لە رۆژنامەی وەقائیعی عێراقی بڵاوکراوەتەوە، لەو کاتەوە بۆچوون و بڕیاری خۆی لەبارەی بابەتە کارگێڕییەکان لە عێراق دەدات.

ساڵی 2017 یاسای ئەنجوومەنی شورای دەوڵەت هەموارکرایەوە و ناوەکەی گۆڕدرا بۆ ئەنجومەنی دەوڵەت، جگە لە گۆڕینی ناوەکەی سەربەخۆی دارایی و کارگێڕیی بە ئەنجومەنەکە بەخشرا و وەک ئەنجومەنێکی سەربەخۆ دەسەڵاتی پێدرا.

پێشتر ئەنجومەنەکە بەشێک بوو لە وەزارەتی دادی عێراق، بەڵام دوای هەموارکردنەوەی یاساکەی وەکو دەستەیەکی سەربەخۆ ناسێندرا کە ئەرکی دادگای کارگێڕی و فەتوا و داڕشتنە یاساییەکان دەبێت، ئەنجوومەنەکە بە مەرجەعی بڕیار و دادگا کارگێڕییەکان لە عێراق هەژمار دەکرێت.

دادگای کارگێڕی، دادگەی فەرمانبەران، دادگەی باڵای کارگێڕی، سێ لە دیارترین دادگەکانی سەر بەو ئەنجوومەنەن.

دادگاکە بەپێی ئەرکەکانی بۆچوونی خۆی لەبارەی ئەو بابەتانەوە دەدات، کە لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیران، سەرۆکایەتیی کۆمار و پەرلەمان دەخرێتە بەردەستی، نێوبژیوانی لەو کێشانەدا دەکات لەنێوان وەزارەت و لایەنە ناپەیوەستەکان بە وەزارەتەوە روودەدەن، روونکردنەوەی لە دەقە ناڕوونەکان بەکاردەهێنرێت.

بەپێی یاسا، سەرۆکی ئەنجومەنی دەوڵەت دەسەڵاتی وەزیری دەبێت و هەروەها، بودجەیەکی سەربەخۆی هەیە کە لە بودجەی گشتی دەوڵەت دابین دەکرێت.

هەرکاتێک وەزارەت و دەستەکان داوای یەکلاییکردنەوەی دۆسیەیەک لە ئەنجومەنەکە بکات، ئەو کاتە بڕیاری ئەنجومەنەکە دەبێت جێبەجێبکرێت.

بەپێی یاسا، بڕیاەکانی ئەنجومەنی دەوڵەت بۆ سێ سەرۆکایەتییەکی عێراق راوێژکارییە و لە رووی یاساییەوە هیچ پابەندییەکی تێدانییە.

ئەمڕۆ، محەمەد شیاع سودان، سەرۆک وەزیرانی عێراق کرۆکی ناکۆکییەکانی هەرێم و بەغدای لە راپۆرتێکدا ئاراستەی ئەنجەمەنەکە کرد، ئەگەر نوسراوەکەی ئەنجومەنی وەزیران بەناوی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیرانەوە ئاراستە کرابێت ئەو بڕیارەکەی راوێژکارییە.

لە سەرەتای ئەمساڵەوە حکومەتی هەرێم و بەغدا لەسەر شێواز و بڕی رادەستکردنی داهاتی ناوخۆ ناکۆکی قویان هەیە، هەروەها تائێستا پرسی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم یەکلایی نەکراوەتەوە، ئەمەش کێشەی بۆ ناردنی مووچەی هەرێم لەلایەن بەغداوە دروتکردووە.

هەفەتەی رابردوو، سودانی بە بەرپرسانی هەرێمی راگەیاندبوو، ئەگەر شاندی هەرێم و بەغدا نەگەن بە رێککەوتن، ئەوا ناوەڕۆکی راپۆرتەکان ئاراستەی دادگای فیدراڵی یان ئەنجومەنی دەوڵەت دەکات، بۆ ئەوەی لەوێ یەکلایی بکرێنەوە.