زیادبوونی گرژییەکانی نێوان ئێران و ئیسرائیل، ئەگەرەکانی داخستنی گەروی هورمزی هێناتەوە بەرباس، بە داخستنی ئەو گەروە بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ بەندەری جەیهان دەبێتە فریادەڕەسی بەشێکی نەوتەکەی عێراق، بەڵام ناتوانێت هەمووی بگوازێتەوە.
ئێران و ئیسرائیل لە شەڕێکی راستەوخۆدان، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئاستی گرژییەکان ئەگەرەکانی داخستنی گەروی هورمزیش زیاتر دەبن.
لە ئەگەری داخستنی گەروی هورمز، کە بەیەکێک لە گرنگترین ڕێڕەوەکانی گواستنەوەی نەوت هەژماردەکرێت، جارێکی دیکە بازاڕگەرمی بۆ بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان بەرەو تورکیا دروست دەبێتەوە.
بە داخستنی گەروی هورمز بۆری نەوتی کوردستان - تورکیا دەبێتە تاکە دەرچەی ناردنە دەرەوەی نەوت لە عێراقەوە بۆ جیهان، چونکەداخستنی گەروی هورمز لەلایەن ئێرانەوە، گواستنەوەی نەوتی عێراق لە ڕێگەی بۆریی و بەندەری بەسرە پەکی دەکەوێت.
بۆ عێراق، داخستنی گەرووی هورمز کەمتر نییە لە کارەساتێکی ئابووریی نیشتمانی، چونکە عێراق رۆژانە نزیکەی سێ ملیۆن و 300 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەکات و زیاتر لە 95%ی لە رێگەی گەروی هورمزەوەیە.
ئەگەرچی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان - تورکیا تاکە دەرچەی هەناردەی نەوتی عێراقە، بەڵام ئەو بۆرییەش فریادەڕەسی کۆتایی نییە و ناتوانێت هەموو نەوتەکەی بگەیەنێتە جیهان.
بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان - تورکیا لە توانایدایە لە ڕۆژێکدا یەک ملیۆن و 60 هەزار بەرمیل نەوت(هەرێمی کوردستان بە کەرکووکیشەوە 450 هەزار بەرمیلی هەناردە دەکرد) بۆ بەندەری جەیهانی تورکی بگوازێتەوە، کە ئەوەیش نزیکەی تەنها یەک لەسەر چواری ئەو نەوتەیە عێراق هەناردەی دەرەوەی دەکات.
لە بەکارهێنانی بۆری نەوتی کوردستان - تورکیا تەنها توانای هەناردە گرفتی بەردەم عێراق نابێت، بەڵکو نەخشەی دابەشبوونی بۆرییەکەش گرفتێکی دیکە و ناتوانرێت هەموو پاڵاوگە و بیرە نەوتییەکانی پێەوە ببەسرێتەوە.
بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان لە کەرکوکەوە دەستپێدەکات و هەتا بەندەری جەیهانی تورکی لەسەر دەریای ناوەڕاست درێژ دەبێتەوە، بەدیاریکراوی بۆرییەکە 896 کیلۆمەترە و نزیکەی یەک لەسەر چواری لە سنوری هەرێمی کوردستانە و سێ لەسەر چواریشی لە دەکەوێتە سنوری تورکیا.
ئەو بەشەی بۆری نەوت کە دەکەوێتە سنوری هەرێمی کوردستان، (221) کیلۆمەترە و لە کەرکوکەوە تا فیشخاپور درێژدەبێتەوە دەکاتە (%24.6) بۆرییەکە.
هەرچی بەشە زۆرەکەشیەتی کە (675) کیلۆ مەترەو (74.6%) بۆرییەکەیە دەکەوێتە ناو خاکی تورکیا لە فیشخاپورەوە تا بەندەری جەیهانی تورکی لەسەر دەریای ناوەڕاست درێژدەبێتەوە.
ئەو بەشەی کە دەکەوێتە هەرێمی کوردستان لەلایەن کۆمپانیاکانی کار و ڕۆزنەفتەوە خاوەندارێتیی دەکرێت و بەشەی لە سنوری تورکیایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی دەگەڕێتەوە کۆمپابیای (بۆتاش) سەرپەرشتی دەکات.
ئەگەرچی تا ئێستا هیچ ئاماژەیەکی فەرمی بۆ داخستنی گەروی هورمز نییە، بەڵام بە داخستنی ئەو گەروە دەرگای بەخت لەسەر نەوتی هەرێمی کوردستان دەکرێتەوە.
داخستنی گەروەکە هەوڵە دوو ساڵییەکەی هەرێمی کوردستان بۆ هەناردەی نەوت دەگەیەنێتە ئەنجام و داشی دانوستانیشی بەرامبەر بەغدا سوار دەکات، بە شێوەیەک کە دەتوانێت بەشێک لە مەرج و داواکارییەکانی بەسەپێنێت.
هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە 25ـی ئازاری 2023ـەوە بە بڕیارێکی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس لەسەر سکاڵایەکی عێراق راگیراوە، تا ئێستا چەند جارێک کۆبوونەوە بە مەبەستی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی عێراق هەبووە، بەڵام کۆبوونەوەکان ئەنجامیان نەبووە.
بەریتانییەکان بە شاندێکی سەربازی و سیاسییەوە دۆخی ئەمنی و ئابورییان لەگەڵ بەرپرسانی باڵای هەرێمی کوردستان تاوتوێ کرد و رایانگەیاند، وەڵاتەکەیان ئامادەی هەموو هاوكارىی و پشتيوانييهكە بۆ پاراستنى ئاسايش و سهقامگيريى عێراق و ههرێمى كوردستان.
شاندێکی سەربازی و سیاسی بەریتانیا لە یەک رۆژدا بە جیا لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی، بافڵ تاڵەبانی، مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی کۆبوونەوە و دۆخی ئەمنی و ئابورییان تاتوێ کرد.
هێرشە درۆنی سەر کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، رێککەوتنی هەولێر و بەغدا، هەڕەشەکانی داعش و پەیوەندییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و بەریتانیا لە گرنگترین تەوەرەکانی گفتوگۆ بوون.
شاندەکەی بەریتانیا کە پێکهاتبوون لە جێگرى ئهدميراڵ ئێدوارد ئالگرين، ڕاوێژكارى باڵاى بهريتانيا بۆ ڕۆژههڵاتى ناوهڕاست و باكورى ئەفریقا و له ژمارهيهك ڕاوێژكار و كونسوڵى گشتيى بهريتانيا له هەولێر، پەیامی پشتیوانی لەندەنیان بۆ هەولێر دووپاتکردەوە.
نێچيرڤان بارزانى لەمیانی کۆبوونەوەی لەگەڵ شاندەکە داعشی وەک مەترسییەکی راستەقینە لە عێراق و سوریا ناوبرد، دهربارهى هێرشه درۆنييهكانيش بۆ سهر ههرێمى كوردستان و به ئامانجگرتنى ژێرخانى وزهى له ههرێمى كوردستان رایگەیاند، هەڕەشەن زيان بە تهواوى ئابووريى عێراق دەگەنن و پێویسته ڕێگرى لهو هێرشانه بكرێت.
بافڵ تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتیی نیشتمانی کوردستان یەکێکی دیکە بوو لەو سەرکردە سیاسییانەی کە لەگەڵ شاندەکەی بەریتانیا کۆبووەوە و ستایشی رۆڵی بەریتانیای لە شەڕی دژی داعش کرد و رایگەیاند، مەترسییەکانی تیرۆر لە عێراق و ناوچەکە کۆتایی نەهاتووە.
پەیوەست بە هێرشە درۆنییەکان و بەئامانجگرتنی ژێرخانی ئابووریی هەرێمی کوردستان، بافڵ تاڵەبانی وتی، ئەو هێرشانە مەترسییەکی گەورەن و دەبێت رێگرییان لێبکرێت و نەهێڵرێت ئارامی وڵاتەکە تێکبدەن.
مەسرور بارزانى، سهرۆكى حکوومەتی ههرێمى كوردستانیش بە شاندەکەی راگەیاندووە، پێویستە ڕێز لە قەوارەی دەستووریی هەرێمی کوردستان بگیردرێت و شایستە داراییەکانی خەڵکی کوردستان مسۆگەر بکرێت.
بارزانی بە پێویستی زانیووە، رێگری لە هێرشی درۆنی بۆ سەر کێڵە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بکرێت و کۆتاییان پێبهێنرێت.
قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستانیش لە کاتی کۆبوونەوەی لەگەڵ شاندەکەدا راگەیاند،پێویستە حکومەتی فیدراڵ لەسەر ئەم سیاسەتە بەردەوام بێت و هەموو لایەنەکانیش بۆ پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری عێراق بە وریاییەوە مامەڵە بکەن.
قوباد تاڵەبانی سەبارەت بە هێرشە درۆنییەکان و بە ئامانج گرتنی ژێرخانی ئابوری هەرێمی کوردستان ئاماژەی بۆ ئەوەکردووە، لەگەڵ ئەوەی لە ماوەکانی رابردوودا هەنگاوی باش نراوە بە ئاراستەی سەقامگیری عێراق، بەڵام دووبارەبوونەوەی ئەمجۆرە هێرشانە مەترسییە بۆسەر ئاسایش و سەقامگیری هەرێمی کوردستان و عێراقیش و هیواشی خواست ئەنجامدەرانی هێرشەکان بۆ رای گشتی ئاشکرا بکرێن و رووبەڕووی سزای یاسایی بکرێنەوە.